Ewa Rogowska-Cybulska Marek Cybulski JĘZYK KASZUBSKI WIADOMOŚCI OGÓLNE Język ka

Ewa Rogowska-Cybulska Marek Cybulski JĘZYK KASZUBSKI WIADOMOŚCI OGÓLNE Język kaszubski (kaszëbsczi jãzëk, kaszëbskô mowa) jest w świetle Ustawy o mniejszościach narodowych i etnicznych oraz o języku regionalnym z 6 stycz- nia 2005 roku jedynym w Polsce językiem regionalnym. Posługują się nim Ka- szubi, grupa etniczna zamieszkująca Kaszuby. Kaszubszczyzna (kaszëbizna) od dawna funkcjonuje w wielu odmianach gwarowych, zaś jej odmiana literacka (ogólna, standardowa) znajduje się na etapie powstawania (in statu nascendi). Na określenie etnolektu używanego przez Kaszubów stosowane są obecnie wyrażenia język kaszubski, dialekt kaszubski i kaszubszczyzna. Użycie rzeczowni- ków język lub dialekt zależy od poglądu na status językowy kaszubszczyzny. Wy- rażenie dialekty kaszubskie informuje natomiast o terytorialnym zróżnicowaniu kaszubszczyzny. Stefan Ramułt w tytule swego słownika nazwał kaszubszczyznę językiem pomorskim (1893). Kaszubskimi nazwami kaszubszczyzny są kaszëbskô mowa, kaszebsczi jãzëk i kaszëbizna. Florian Ceynowa używał też wyrażenia mòwa kaszëbskòsłowińskô (1866). Przymiotnik kaszubski (kaszëbsczi) w nazwie języka motywowany jest przez nazwę ludu, który się tym językiem posługuje – Kaszubi, w liczbie pojedynczej Kaszuba (forma regionalna) lub Kaszub (forma ogólnopolska) (kaszubskie odpo- wiedniki to Kaszëbi i Kaszëba). Etymologia wyrazu Kaszubi nie została dotąd zadowalająco wyjaśniona, nie wiadomo nawet, czy pierwotna jest nazwa ludu (Kaszubi), czy obszaru (Kaszuby). Nieprawdopodobne są etymologie ludowe, zarówno dawna, zapisana już w Kro- nice wielkopolskiej i przez Jana Długosza, wiążąca nazwę Kaszubi ze zwrotem kasać huby (czyli fałdziste szaty), jak i zapewne nowsza, zarejestrowana przez księdza Bernarda Sychtę, wywodząca ten wyraz od zwrotu Każ ubic mie. Wąt- pliwości budzi też dziewiętnastowieczna hipoteza księdza Stanisława Kujota, że źródłem nazwy własnej Kaszuby jest rzeczownik pospolity kaszuby ‘nieprzebyte 30 Ewa Rogowska-Cybulska Marek Cybulski bagna, trzęsawiska porosłe trawą’, gdyż istnienie takiego apelatywu lub wyrazu z nim spokrewnionego nie zostało potwierdzone w żadnym słowniku, nie wystę- puje on też jako podstawa nazw miejscowych. Autochtoniczne terytorium kaszubskie, obejmujące część historycznego Po- morza Gdańskiego, znajduje się obecnie w całości w województwie pomorskim. Północną granicę tego obszaru stanowi Bałtyk i Półwysep Helski, wschodnią – Wisła, południową – Brda (linia Czersk – Swornegacie), a zachodnią – ujście Piaśnicy do Bałtyku. Ponadto pewna liczba Kaszubów mieszka na wschód i na zachód od tego obszaru, w Gdańsku i Sopocie oraz w okolicach Bytowa, Miastka i Lęborka. Na te ostatnie tereny, należące do końca II wojny światowej do Nie- miec, Kaszubi przenieśli się po 1945 roku, zazwyczaj z sąsiednich powiatów. Zwarty obszar dialektów kaszubskich graniczy od południa i południowego wschodu z dialektami Borów Tucholskich i Kociewia, a na wschodzie i na za- chodzie z terenami, na których używa się dziś głównie języka ogólnopolskiego (do końca II wojny światowej zamieszkiwała je przede wszystkim ludność nie- mieckojęzyczna, posługująca się głównie dialektami dolnoniemieckimi). Współ- czesna kaszubszczyzna stanowi wschodnią peryferię znacznie dawniej większego obszaru dialektów pomorskich, który uległ germanizacji. Szacuje się, że Kaszubów jest około pół miliona. Według badań ankietowych prowadzonych w latach osiemdziesiątych XX wieku przez socjologa Marka La- toszka, który jako kryterium kaszubskości przyjął kaszubską autoidentyfi kację, liczba Kaszubów wynosi około 332 tysięcy, a pół-Kaszubów (czyli osób z częś- ciowym rodowodem kaszubskim) 184 tysięcy (Mordawski 2005: 20). Według podobnych badań geografa Jana Mordawskiego z lat 1997–2004 Polskę zamiesz- kuje około 390 tysięcy Kaszubów i około 176 tysięcy pół-Kaszubów. Najwięcej mieszka ich w Gdyni (81 tysięcy Kaszubów i pół-Kaszubów), Gdańsku (47 ty- sięcy), Wejherowie (29 tysięcy), Rumi (24 tysiące) i Kościerzynie (21 tysięcy). Liczbę użytkowników kaszubszczyzny szacuje się na około 300–350 tysię- cy. Stopień znajomości kaszubszczyzny jest jednak bardzo różny. Według badań Marka Latoszka rodzimą mowę zna – w różnym stopniu – 85% Kaszubów, a 15% nie rozumie jej wcale. Posługuje się nią – z różną częstotliwością – 58% Kaszu- bów (w tym 29% codziennie). Według badań Mordawskiego kaszubszczyznę zna 65% Kaszubów, a nie zna jej 35%. Posługuje się nią 41% Kaszubów (w tym 14% codziennie). Pierwszym językiem jest kaszubszczyzna dla około 50 tysięcy Kaszubów. Ostoją kaszubszczyzny jest powiat kartuski, stosunkowo dobra jest też jej znajo- mość we wschodniej części powiatu bytowskiego, południowej wejherowskiego i środkowej puckiego. Na obszarze zwartego osadnictwa kaszubskiego po ka- szubsku mówi około 80–90% Kaszubów, ale na obszarach peryferyjnych oraz w miastach znajomość kaszubszczyzny zanika (w Gdyni, stanowiącej największe skupisko Kaszubów, rodzimego języka nie zna aż 87% osób identyfi kujących się jako Kaszubi). Niemal powszechnie posługują się kaszubszczyzną ludzie starsi, gospodynie domowe i rolnicy. Przedstawiciele pokolenia średniego i robotnicy Język kaszubski 31 mówią po kaszubsku równie często jak po polsku. Dzieci i młodzież zaś na ogół unikają mówienia po kaszubsku, zarazem jednak wśród młodzieży wywodzącej się z rodzin, w których nie mówiło się już po kaszubsku, obserwuje się powrót do mowy przodków. Osób piszących po kaszubsku jest obecnie około 500. Ich liczba stale się jed- nak zwiększa dzięki wprowadzeniu nauki kaszubskiego w szkole. Kaszubi mówiący po kaszubsku znajdują się bądź w sytuacji bilingwizmu, bądź (wobec słabej znajomości odmiany pisanej) dyglosji. Charakterystyka demografi czna Kaszubów powinna też uwzględniać dane na temat emigrantów (łącznie około 130 tysięcy osób). Najwięcej Kaszubów wyemi- growało do Niemiec, Kanady i USA, głównie z Kaszub południowych (od końca XIX wieku). Po 1945 roku wyjechali do Niemiec niemówiący już po kaszubsku Słowińcy znad jezior Gardno i Łebsko oraz Kaszubi z okolic Gniewina i Bytowa. Status językowy kaszubszczyzny W historii badań nad kaszubszczyzną (gwarami kaszubskimi), prowadzonych od połowy XIX wieku, ujawniały się trzy odmienne stanowiska dotyczące jej miej- sca w obrębie rodziny języków słowiańskich i jej stosunku do języka polskiego. Zdania, że kaszubszczyzna jest odrębnym językiem słowiańskim, choć najbliższym genetycznie językowi polskiemu, byli między innymi pierwszy pi- sarz kaszubski Florian Ceynowa, a także Stefan Ramułt, autor Słownika języka pomorskiego, czyli kaszubskiego (1893, cz. II: 1993) i Friedrich Lorentz, autor Gramatyki pomorskiej (1927–1937) i Pomoranisches Wörterbuch (cz. I: 1958). Za jeden z dialektów języka polskiego, najbardziej różny (ze względu na pe- ryferyjne położenie) od polskiego języka literackiego, uważali kaszubszczyznę między innymi Jan Karłowicz, autor Słownika gwar polskich (1900–1911), Wła- dysław Pniewski, nauczyciel Gimnazjum Polskiego w Wolnym Mieście Gdańsku i badacz literatury kaszubskiej oraz Kazimierz Dejna, autor Dialektów polskich (1973). Zwolennikami koncepcji, że dialekt kaszubski stanowi jedno z ogniw wśród języków lechickich i ma charakter przejściowy między ich biegunem północno- -zachodnim (wymarłymi dialektami zachodniopomorskimi i wymarłym językiem połabskim) oraz południowo-wschodnim, „lądowym” (językiem polskim), byli na przykład Kazimierz Nitsch, autor Dialektów języka polskiego (1915 i 1923) oraz Zdzisław Stieber i jego współpracownicy z Atlasu językowego kaszubszczy- zny i dialektów sąsiednich (1954–1978). Rozwój odmiany literackiej zwiększa liczbę zwolenników poglądu, że ka- szubszczyzna jest odrębnym językiem. Mają na to wpływ działania społeczności kaszubskiej, zwłaszcza jej kulturotwórczych elit, zmierzające do podniesienia stopnia normalizacji (normatywizacji) kaszubszczyzny oraz jej poliwalencji, czyli zdolności do zaspokajania zróżnicowanych potrzeb językowych użytkowników. 32 Najważniejszymi dokonaniami w zakresie ujednolicania kaszubskiej normy językowej są: – wydanie w opracowaniu Edwarda Brezy i Jerzego Tredera Zasad pisowni kaszubskiej (1975), które zostały zmodyfi kowane w 1996 roku; – opracowanie przez Eugeniusza Gołąbka słownika ortoepicznego Kaszëb- sczi słowôrz normatiwny (2005 r.), który jest zarazem pierwszym słowni- kiem wyłącznie kaszubskojęzycznym; wydanie tego słownika poprzedziły tegoż autora Wskôzë kaszëbsczégò pisënkù (1997); – powstanie serii wydawniczej Biblioteka Pisarzy Kaszubskich, w któ- rej ukazują się wzorcowe wydania najważniejszych utworów literatu- ry kaszubskiej (m.in. Rozmowa Polôcha z Kaszëbą i Rozmowa Kaszëbë z Polôchã Floriana Ceynowy, O panu Czôrlińscim, co do Pucka po sécë jachôł Hieronima Derdowskiego oraz Żëcé i przigòdë Rémùsa Aleksandra Majkowskiego); – powstanie (2006) i działalność Rady Języka Kaszubskiego (Radzëznë Kaszëbsczégò Jãzëka). Do najważniejszych faktów społecznych i językowych służących wzrostowi poliwalencji kaszubszczyzny literackiej (sprawieniu, by funkcjonowała ona nie tylko jako język literatury pięknej) należą: – powstanie (niepełnych jeszcze) przekładów Pisma Świętego: z języka pol- skiego tłumaczył Eugeniusz Gołąbek (Swięté Pismiona Nowégò Testameń- tu, 1993, i Knéga psalmów, 1999), z łaciny ks. Franciszek Grucza (Kaszëb- skô Biblëjô. Nowi Testament. IV Ewanjelje, 1992), z greki o. Adam Sikora (Ewanielie na kaszebsczi tołmaczoné, 2010); – stosowanie kaszubszczyzny w liturgii i wydanie po kaszubsku tekstów religijnych, takich jak lekcjonarz (przełożony przez Eugeniusza Gołąbka To je słowò Bòżè, 2008), książeczka do nabożeństwa (przygotowana przez Eugeniusza Gołąbka i Eugeniusza Pryczkowskiego Më trzimómë z Bògã. Kòscelné mòdlëtwë i spiéwë, 1998) czy zbiory kazań (ks. Mariana Miotka Swiętim turę starków, 1991, ks. Jana Walkusza Sztrądę słowa, 1996); – powstanie słowników kaszubsko-polskich i polsko-kaszubskich: Słownika polsko-kaszubskiego Jana Trepczyka (1994), Słowôrza kaszëbsko-polsczégò i Słowôrza polsko-kaszëbsczégò (1981) Aleksandra Labudy, a także Słow- nika języka pomorskiego, czyli kaszubskiego Stefana Ramułta, scalonego i znormalizowanego przez Jerzego Tredera (2003, 2006); – istnienie stosunkowo licznych kaszubskich przekładów utworów litera- ckich, w tym z języka polskiego, na przykład Pón Tadeùsz to je òstatny najachùnk na Lëtwie. Szlacheckô historiô z rokù 1811 i 1812 w dwanôsce knégach wiérszã Adama Mickiewicza przełożony przez Stanisława Jan- kego (2010), Triptik Rzimsczi Jana Pawła II przełożony przez Zbigniewa Jankowskiego, a także z języka rosyjskiego (np. bajka o rybaku i rybce Aleksandra Puszkina w tłumaczeniu Floriana Ceynowy) i łaciny (utwory Horacego w przekładzie Aleksandra Majkowskiego); Ewa Rogowska-Cybulska Marek Cybulski Język kaszubski 33 – istnienie przekładów z kaszubszczyzny na inne języki, w tym na polski, na przykład tłumaczenie epopei kaszubskiej Żëcé i przigodë Remusa Aleksan- dra Majkowskiego przez Lecha Bądkowskiego (1964); powieść ta została też przełożona na niemiecki, francuski i angielski; – nauczanie języka kaszubskiego w szkołach różnych szczebli (od 1991 roku w Kaszubskim Liceum Ogólnokształcącym w Brusach i w szkole podsta- wowej w uploads/s1/ ewa-rogowska-cybulska-marek-cybulski-jezyk-kaszubski.pdf

• Détails
• Publié le Fev 05, 2021
• Catégorie Administration
• Langue French
• Taille du fichier 0.1198MB