UDC 811.16'373.45 Aleksandar Loma EVROAZIJSKI STEPSKI POJAS KAO ÅINILAC JEZIÅKE

UDC 811.16'373.45 Aleksandar Loma EVROAZIJSKI STEPSKI POJAS KAO ÅINILAC JEZIÅKE I KULTURNE PROŠLOSTI SLOVENA Razmatraju se moguãi odrazi kontakata sa Skitima i Sarmatima u praslo- venskoj leksici, posebno neki termini iz oblasti materijalne kulture i razme- ne dobara (nazivi za metale *sürebro, *olovo, *mædü; *sani 'saonice"; tærgæ 'trgo- vina'). Kquåne reåi: praslovenski, iranski, skitski, sarmatski, kulturne pozaj- mice, etimologija. Od Dunava i istoånih padina Karpata, severnim pribreÿjem Crnog Mora, a zatim sredinom Azije sve do Altaja i Kineskog zida, proteÿe se, u duÿini od oko 7000 kilometara, pojas evroazijskih stepa. Kao što je Sredozemno more svojim vodenim putevima pruÿi- lo pogodan okvir za razvitak civilizacija Staroga sveta i za razme- nu kulturnih dobara meðu wima, sliåno je i ovo „sredozemno more trave" obiqem paše i nedostatkom veãih prirodnih prepreka omo- guãavalo ÿiva etniåka i kulturna strujawa na celom tom ogromnom prostoru. U viðewu antiåkih pisaca on predstavqa etnogeografsku celinu, oznaåenu jednim imenom Skitija, po nomadskim kowanici- ma koji su ga nastawivali, koje su Grci nazivali Skitima, a Persi- janci Sakama. Arheologija potvrðuje znatnu kulturnu i antropolo- šku homogenost tako široko shvaãene Skitije u staro doba, sve do tursko-mongolskog širewa na zapad, a antiåka onomastika i preÿi- veli ili u prošlosti zabeleÿeni govori tog lingvistiåkog kom- pleksa na Kavkazu (osetski), Pamiru (vahi) i u kineskom Turkestanu (hotanski) svedoåe o iranskoj pripadnosti Skita ili Saka. Premda je ta stepska kultura u celini zaostajala za visokorazvijenim sredo- zemnim civilizacijama i dosta im dugovala, ona je svojim juÿnim susedima mogla proslediti odreðena vlastita dostignuãa, posebno u domenu kowaniåke veštine, dok je na mawe razvijena plemena na se- veru, u lesostepi i u šumskom pojasu od Karpata do Sibira, wen uticaj bio mnogo snaÿniji i svestraniji. Novija saznawa o dijale- katskoj slici staroiranskog jeziåkog prostora u prvom mileniju pre Hr. i prvim stoleãima hrišãanske ere, a posebno o poloÿaju skit- skog sa wegovim osobenim fonetskim crtama u krugu staroiranskih dijalekata, omoguãuju da se s mawe ili više verovatnoãe identifi- kuje niz dosad neprepoznatih iranizama u jezicima Evroazije, kako indoevropskim (gråki, latinski, traåki, germanski, baltski, slo- venski, toharski, staroindijski), tako i u ugro-finskim i tursko- -mongolskim (åiji su nosioci zamenili severnoiranska plemena stepskog pojasa na dobrom delu teritorije), pa åak i u sino-tibetan- skim. I za identifikaciju i hronološko rašålawewe ranih pozaj- mica iz iranskog u praslovenskom stoje nam sada na raspolagawu pouzdaniji kriteriji, što u krajwem ishodu omoguãuje da se boqe sa- gleda udeo Praslovena u tim jeziåkim i kulturnim proÿimawima koji je veã po logici wihovog geografskog poloÿaja, morao biti znatan. Meðu slovenskim iranizmima prvo mesto po brojnosti i sredi- šwi poloÿaj na vremenskoj skali zauzima sloj pozajmqenica iz skitskog, koje se, bar najveãim delom, mogu datirati u doba prevla- sti Skita u severnom pribreÿju Crnog Mora, pribliÿno od VIII do II v. pre Hr., a prepoznaju se kao takve po nizu karakteristiånih glasovnih crta, od kojih su glavne: slov. t od skitskog v za praie. È, slov. d od skit. d za praie. Â(h), slov. s od skit. s na mestu indo- iranske grupe ãv od praie. spoja Èõ slov. l od skit. l od prairan. d < praie. d(h) (LOMA 2000). Skitske (i, uopšte, staroiranske) etimo- logije praslovenskih reåi svoju punu teÿinu dobivaju u poreðewu sa odgovarajuãim arheološkim i etnografskim realijama i kroz usta- novqewe istih reåi ili reåi iz istog semantiåkog kruga kao pozaj- mica u drugim jezicima. Ako se danas sve jasnije uobliåava saznawe da „skitizmi" åine glavninu slovenskih iranizama, ne treba izgubiti iz vida realnost kontakata te vrste u predskitsko vreme, a ni onih poznijih, kojih je moralo biti u doba nakon što su Skite kao jugoistoåne susede Slo- vena u stepama severno od Crnog mora zamenili Sarmati i Alani, a pre nego što su najpre gotska, a zatim hunska najezda i uzastopni upadi drugih tursko-tatarskih plemena sa istoka rezultirali gotovo potpunom deiranizacijom istoåne Evrope, uz jedini izuzetak oset- ske enklave na Kavkazu. Prema tome, slovenski iranizmi — raåuna- juãi samo one reåi koje su Sloveni preuzeli neposredno od Iranaca — mogli bi se podeliti u tri skupine prema vremenu pozajmice i dijalekatskom karakteru svog iranskog izvora: 1. Predskitski 2. Skitski (VIII—II vek vek pre Hr.) 3. Sarmatsko-alanski (II. vek pre Hr. — VI vek po Hr.) U docnijem periodu, nakon velike seobe, iranske reåi dolazile su Slovenima uglavnom posredstvom drugih jezika, prvenstveno tur- sko-tatarskih. O slovensko-iranskim kontaktima predskitskog vremena moÿe se govoriti samo uslovno, pre svega usled nedovoqne meðusobne iz- 134 diferenciranosti onoga što bismo samo uslovno smeli nazvati „prairanskim" i „proto-(balto-)slovenskim" u tako rano doba, pri znatnom broju zajedniåkih inovacija na poznoindoevropskom dijale- katskom planu. Na primer, moÿe se pretpostaviti refleks praie. grupe *Èõ > *ãv zajedniåki prairanskom, prabaltskom i prasloven- skom, a verovatno i razlikovawe boje e i a u prairanskom najranijeg perioda, tako da u sluåaju jedne iransko-baltskoslovenske podudar- nosti kao što je stsl. svõtæ, lit. šveñtas, avest. spenta-, stpers., skit. *santa- ostaje dilema da li je posredi poznoindoevropska leksiåka inovacija *Èõento- '(nadqudski) moãan' zajedniåka trima ograncima, ili, pre, vrlo rano širewe reåi sa prairanskog terena na zapad, u liku *tsventa-,1 koji se nadaqe u svemu razvijao prema zakonitostima fonetskog razvoja baštiwenog fonda slovenskih i baltskih jezika. Sloj pozajmqenica iz sarmatsko-alanskog åini se znatno tawi od skitskog, što moÿe biti posledica nedovoqnog broja formalnih kriterija kojima raspolaÿemo za wihovu identifikaciju u poreðe- wu sa distinktivnim odlikama skitske fonetike2 ili, moÿda i pre, toga što je skitski uticaj pao u doba oblikovawa praslovenskog je- zika, tako da je imao znaåajan udeo u zaokruÿewu wegovog reånika, dok se poznije zajmqewe iz sarmatsko-alanskog (kao, uostalom, i iz germanskog) svelo na „popuwavawe praznina" svojstveno normalnim meðujeziåkim kontaktima.3 U tom smislu moÿda je i prirodno što u opšteslovenskoj apelativnoj leksici jedva da ima reåi koje bi se mogle nedvosmisleno proglasiti „sarmatizmima" i što najverovat- nije primere te vrste predstavqaju dva stara, još praslovenska et- niåka imena, *Sürbji i *Hærvati:4 u to vreme više se ne radi o puto- 135 1 Obiåno se za prairanski uzima ts od È, ali je moguãe da se u wemu palatalnost još åuvala, kao u hotanskom, onda *ãventa- (*t¢venta-). 2 Uglavnom se radi o sredweiranskim pojavama, od kojih su moÿda najdistink- tivnije metateze u suglasniåkim grupama, npr. sarmatski refleks od *Èõ je najpre sp kao u Avesti i nizu drugih iranskih dijalekata, koji onda metatezom daje ps, fs, up. sarm. *œfsœnd- 'sveti' < *tsvanta- u oset. Ævzœndœg. 3 Nije, doduše, neverovatno da su i pojedine skitske reåi Sloveni preuzeli tek od Sarmata, åiji je jezik na tlu Skitije, u sledu wihovog dodira i mešawa sa ostacima kulturno superiornijih Skita, nuÿno apsorbovao znaåajan skitski sup- strat, delom prepoznatqiv u osetskoj leksici. 4 Prvi, u znaåewu 'slobodni qudi, pripadnici seoske opštine' (*sœrb, oåuva- no u osetskom sœrvœt 'opštinska zemqa, seoska utrina' < prairan. sabra- = prasl. sõbrü < praie. *Èþbhro-), zabeleÿen veã u drugom veku hr. ere na iranskom prostoru, pokazivao bi karakteristiånu sarmatsku metatezu br > rb, dok bi drugi bio po pore- klu sarmatsko-alanski antroponim *Hurvav < *Hu-brÜvr- = stind. su-bhrÜtø- 'dobro- -brat', posvedoåen kao takav na natpisima iz pricrnomorskih gradova, sa istom me- tatezom ali u odmaklijoj formi, nakon prelaza rb > rv (taj razvoj je veã prisutan na epigrafskim potvrdama ovog imena, datiranim u II—III v., dok Ptolemejev podatak o plemenu Sérboi — sa b! — u stepama izmeðu Kaspijskog i Azovskog mora moÿe odraÿa- vati etnogeografsku i lingvistiåku situaciju koja je prethodila wegovom vremenu). U svakom sluåaju, ako su ove etimološke interpretacije taåne, „Proto-Srbi" bi pred- stavqali raniji, a „Proto-Hrvati" kasniji talas iranskog nastawivawa meðu Slove- ne; prvi su mogli biti pokrenuti upadom Gota, a drugi hunskom najezdom. Up. LOMA 1999—2000, 93 d. vawu reåi sa kulturno premoãnijeg jugoistoka na severozapad, kako se moÿe uzeti da je bio sluåaj sa praslovenskim pozajmqenicama iz skitskog, veã o fiziåkom pomerawu samih iranskih plemena u tom smeru, verovatno pod pritiskom Gota i docnije Huna, koje je rezul- tiralo wihovim naseqavawem na slovenskom tlu i brzom slaviza- cijom. Ukrštena sa slikom koju pruÿaju stara istorija i arheologija, novija istraÿivawa dijalekata stepskih Iranaca omoguãuju da se iz novog ugla sagledaju i neke od reåi koje su dosad vaÿile za german- sko-baltsko-slovenske izolekse ili su jednostrano prosuðivane kao slovenski i baltski germanizmi. Periodu intenzivnijeg germanskog uticaja na praslovenski, koji je usledio nakon što su se Goti nasta- nili u crnomorsko pribreÿje postavši novi posrednici izmeðu sredozemne gråko-rimske civilizacije i Praslovena, prethodilo je jedno vreme kada je i pragermanski zajmio iz praslovenskog (npr. ta- ko vaÿnu reå kao pragerm. *daila- '(u)deo': MARTŒNOV 1983, 17 d.), a još više, dobrim delom svakako wegovim posredstvom, iz iranskog, up. npr. pragerm. *swenäa- 'jak' itd. < baltosl. *¢venta- < prairan. *ãventa-).5 U novom svetlu prikazuje se ukupna dinamika etniåkih i kulturnih odnosa u razdobqu duÿem od hiqadu godina tokom kojeg je severoistok Evrope postepeno prelazio iz praistorije u istoriju. Preciznije se, u vremenu i prostoru, i u tešwoj vezi sa realijama, povlaåe linije meðujeziåkih kontakata, kako stare, koje katkad vaqa preusmeriti, tako i mnoge nove. Ovom prilikom pozabaviãemo se nekim aspektima tih procesa, a pre svega wihovim tragovima u jednom posebno zanimqivom seg- uploads/Geographie/ a-loma-evroazijski-i-stepski-pojas-kao-cinilac-jezicke-i-kulturne-proslosti-slovena.pdf

• Détails
• Publié le Oct 01, 2022
• Catégorie Geography / Geogra...
• Langue French
• Taille du fichier 0.1770MB