Remerciez-le!

Remerciez @Admin pour avoir partagé cet document gratuitement, de la manière la plus simple, en partageant sur les réseaux sociaux.

Janusz A n u s i e w i c z JĘZYKOWO-KULTUROWY OBRAZ KOTA W POLSZCZYŹNIE W ninie

Janusz A n u s i e w i c z JĘZYKOWO-KULTUROWY OBRAZ KOTA W POLSZCZYŹNIE W niniejszym szkicu będziemy się starali, traktując język jako środek i narzędzie opisu oraz ujęcia wszelkich elementów rzeczywistości, jako coś — co pośredniczy w usiłowaniach człowieka dotarcia do świata, który jest w nim —- i który go otacza, dać odpowiedź na pytanie: w jaki sposób język i kultura ujmują, utrwalają, przechowują i przedstawiają ten nie- w reiki —• lecz ważny dla człowieka fragment rzeczywistości, jakim jest klasa kotów i pojedyncze egzemplarze tej klasy. Spróbujemy odpowie dzieć na pytanie: jakie charakterystyczne cechy spośród tych nieskończo nych cech, stanowiących umiweirsum, jakim jest „klasa kotów” , zostały wybrane przez daną społeczność komunikatywną (zakładając przy tym, że istotą języka 1 kultury jako środków i narzędzi ujęcia, opisu i pozna nia świata jest aspektowność, wybiórczość i niepełność w odiuesiemiu do ujmowanej rzeczywistości bądź jej elementów)1 , uznane za ważne i isto tne — a przez to utrwaliły się w semantyce odpowiadającej pojęciu od noszonemu do tego wyrazu. Interesować też będzie nas to, jakie doświad czenia w obcouaniu z poszczególnymi przedstawicielami klasy desygna- tów oznaczanych przez wyraz kot uwidoczniły się w derywatach tego wyrazu, związkach frazeologicznych, metaforach, przysłowiach — i wresz cie w jego definicji leksykograficznej; jakie wartościowania, konotacje i asocjacje upowszechniły się w strefie pragmatycznej tego wyrazu, zwią zanej z posługiwaniem się nim w tekstach języka polskiego, jego miej sca i relacji paradygmatycznych i syntagmatycznych, w które wchodzi z innymi wyrazami w derywacyjnym, leksykalno-seman tycznym, frazeo logicznym i paremiologioznym systemie języka polskiego. Co kojarzyła i kojarzy świadomość przeciętnego użytkownika języka polskiego z de- sygnatami oznaczanymi przez ten wyraz, co było i jest istotne z punktu widzenia funkcjonowania tego wyrazu w języku polskim? Innymi słowy, jaka wiedza o kocie została utrwalona i skumulowana w ciągu wieków 1 Por. M. A. K r ą p i e c, Język i świat realny, Lublin 198o, s. 33— 35. 96 Janusz Anusiewicz w języku polskim oraz w kulturze polskiej, szczególnie zaś w kulturze ludowej. Czy wiedza kulturowa niesiona przez język i zamknięta w nim pokrywa się z wiedzą niesioną przez kulturę bądź poszczególne jej części składowe? Czy wiedza ta jest charakterystyczna dla tzw. naukowego punk tu widzenia rzeczywistości, którego głównym celem jest cel poznawczy — „ujęcie wyników [...] poznania w system pojęciowy” , czy jest to wiedza potoczna, „która leży u podstaw języka ogólnego [...] odznaczająca się tym, że ujmuje rzeczywistość w wielu jej aspektach, preferuje pragma tyczne, a nie teoretyczne podejście, spetryfikowanych charakterystyk przedmiotów nie zamyka zaś w spójny system” 2 — jest to najczęściej wiedza naiwna, zdroworozsądkowa (język określany jest często mianem rezerwuaru zdrowego rozsądku, w oparciu o który ludzkość zorganizo wała się i rozwinęła swą kulturę) 3 — a więc wiedza składająca się na tzw. językowy obraz świata, będąca niewątpliwie wiedzą językową, tzn. utrwaloną w języku i przez niego przenoszoną, ulegającą niewielkim mo dyfikacjom na przestrzeni stuleci (co będziemy starali się wykazać w ni niejszym szkicu). Czym więc jest kot dla przeciętnego użytkownika języka, dla spo łeczności posługującej się językiem polskim dawniej i dziś, jaki jest jego obraz językowy, jak w oparciu o cechy zawarte w semantyce tego wyrazu oraz jego pragmatyce, funkcjonuje ten znak językowy w tek stach języka polskiego i jakie cechy decydują o jego użyciach. Cechy te oraz wszelkie wartościowania, oceny, doświadczenia związane z kla są desygnatów oznaczanych przez wyraz kot będziemy się starali wy dobyć analizując jego etymologię 4 , derywaty (szczególnie zaś derywaty asocjacyjne tego wyrazu), jego frazeologię, metaforykę5 oraz paremio- logię. Rejestracja cech zakodowanych w potocznej świadomości użytkowni ków języka polskiego, odnoszonych do klasy kotów oTaz wszelkich war tościowań, sposobów postrzegania, doświadczeń związanych z obserwacją zachowań poszczególnych przedstawicieli tej klasy zwierząt, będzie się 2 J. B a r t ni i ń s k i, Definicja leksykograficzna a opis języka [w:] Słownictwo w opisie języka. Prace Naukowe Uniwersytetu Śląskiego nr 682, Katowice 1984, s. 10. 3 Zob. K r ą p i e c, op. cit., s. 9. 4 O poszanowaniu etymologii i traktowaniu jej „jako źródła niezwykle inte resujących odkryć, które pozwalają rekonstruować najróżniejsze modele struktu ralne: rozmaite stereotypy zadziwiająco trwale w dziejach ludzkiej kultury i współ istniejące z niezmierzonym zróżnicowaniem indywidualnych w izji świata” — pisze H. R o s n e r o w a w pracy Jedność filozofii i wielość języków. O filozoficznym- przekładzie i jego funkcji poznawczej, Warszawa 1975, s. 48. 5 Metaforyka — „jest zabiegiem prastarym i ożywiającym wszelki sposób mó wienia, a jej źródłem przebogatym jest nasz odbiór świata natury” stwierdza H. Ros nerowa w cytowanej pracy, s. 27. Językowo-kultu rowy obraz kota w polszczyźnie 97 ograniczała do cech, które są typowe, powtarzalne — a co za tym idzie, przyjęte, utrwalone i zaaprobowane przez społeczność posługującą się językiem polskim — a więc do cech językowych. Oczywiście ten typ wiedzy będzie zarazem wiedzą kulturową wspólną dla użytkowników języka polskiego. Dla przejrzystości całościowego obra zu należałoby może przeprowadzić analizy porównawcze interesującego nas wycinka rzeczywistości językowej z innymi językami europejskimi oraz — co ważniejsze —• z językami należącymi do innych kręgów kul turowych, aby zobaczyć, czy podobne wybory, wartościowania, oceny i do świadczenia kulturowe tam się utrwaliły; przekraczałoby to jednak znacz nie ramy niniejszego szkicu. Zdajemy sobie sprawę z tego, że nie jeden język, lecz wielość języków potrzebna jest do wyrażenia całego bogactwa kultury, myśli i wiedzy ludzkiej, odniesionej do analizowanego przez nas drobnego elementu rzeczywistości językowej i pozajęzykowej. Z koniecz ności więc nasze uwagi na temat pola lefcsykalno-semantycznego wyrazu kot w innych językach będą miały charakter wyrywkowy i marginalny. Tak więc na całościową monografię językowo-kulturową o kocie trzeba będzie jeszcze poczekać. Zacznijmy od wiadomości (wiedzy) o tej klasie desygnatów przenoszo nych i przekazywanych społeczeństwom przez inne systemy przenoszenia informacji (wiedzy), przyjmując z góry ich wpływ na kształtowanie się wiedzy językowej — chociaż zakładamy, że wszelkie zależności będą ra czej odwrotne, ponieważ „znaczenia zawarte w poza językowych syste mach semictycznych (takich np. jak obrzędy, systemy znaków grzecz nościowych itp.) są interpretowane za pomocą języka i sprowadzane do językowej wykładni świata. Język w świecie wzorów kulturowych pełni więc podwójną rolę: jędrne wzorce tworzy, wyraża i przechowuje, a w stosunku do innych (pozajęzykowych) jest narzędziem interpretacji” 6 . Interesujące więc będzie przyjrzenie się temu, jaka wiedza o klasie ko tów utrwalona jest w innych, niejęzykowych systemach przenoszenia in formacji — takich jak: mit, magia, religia, nauka — i w jaki sposób wie dza ta interpretowana i weryfikowana jest przez język polski, czyli w ja ki sposób w języku i poprzez język dokonuje się interpretacja znaczeń niesionych przez wymienione wyżej systemy semiotyczne. W jaki sposób język organizuje nasze myślenie o kocie (kotach), tworzy, konstytuuje nasze rozumienie tej rzeczywistości, naszą racjonalność w odniesieniu do tego wycinka świata? Jakie rozróżnienia i związki, wybory a zarazem aspekty tej rzeczywistości wydawały się być celowe dla użytkowników języka polskiego, „godne podkreślenia — w ciągu istnienia licznych po 6 R. K w a ś n i e a, Język jako narzędzie doświadczania świata, w druku, m a szynopis, s. 48. 7 Etnolingwlstyka, t. In 98 Janusz Anusiewicz koleń” 7 , jak wytrzymały one próbą czasu, czy ostały się one wobec wy magań codziennej praktyki, czy ustąpiły innym rozróżnieniom, np. nau kowym? Czy są dalej respektowane i fumiKcjonują w języku? Cnodzić tu też będzie o problem pewnej wizji świata i jej językowego wyrazu, za kładając z góry jako pewnik różnicę między językowym ujęciem rzeczy wistości a rzeczywistością samą (chociażby z tej racji, ża język jest znacz nie od niej uboższy i mniej skomplikowany). Jest to problem tego, co istnieje między postrzeżeniem przedmiotu a przedmiotem samym — tego co L. Weisgerber nazywa językowym światem pośrednim, ujmując rzecz całą w siatce relacji: rzeczywistość — postrzeganie — poznanie — język s. Język zaś pojmowany jest tu jako swoista „zbitka relacji związanych z poznaniem rzeczy i komunikowaniem się” 9 . Co jest więc konstytutywne dla semantyki wyiazu kot, w jaki sposób następuje 'Obiektywizacja poznawanego przedmiotu i jak to pojęcie jest sprzężone z całokształtem życia psychicznego człowieka — innymi sło wy — czy wyraz ten (jego semantyka i pragmatyka) i jego derywaty służą do metaforycznego wyrażania psychicznych czy uczuciowych sta nów człowieka, czy służą również do przenośnego wyrażania jego kon dycji fizycznej? W tej chwili — hipotetycznie — można odpowiedzieć twierdząco — kol — to przecież zwierzę domowe, żyjące z człowiekiem na co dzień, będące niejako „pod ręką” w chwili tworzenia wszelkich me tafor, nazw zachowań, stanów psychicznych itp., dotyczących człowieka. „Tworzenie naszych pojęć i wypowiadanie ich w słowach, to nic innego, jak na tle naturalnego, spontanicznego ujęcia bytu, skoncentrowanie się na jego treści i wskazywanie, nazywanie, zauważonych przeze minie (na mocy natury i kultury) cech” 1 0 . Postawmy więc na zakończenie naszych teoretycznych rozważań jeszcze jedno pytanie — czy w języku polskim przechowały się relikty, dawne modele oraz cechy semantyczne i pragma tyczne, spojoby widzenia kota — składające się na jego semantykę? Na ile ten obraz się zmienił, a na ile nie — czy rzeczywiście do języka nale żało „pierwsze słowo” o kocie? 7 J. L. A u s t i n, A Plea for Excuses [w :] J. L. A u s uploads/Ingenierie_Lourd/ jezykowo-kulturowy-obraz-kota-w-polszczyznie.pdf