The Polish Journal of the Arts and Culture Nr 10 (2/2014) / ARTYKUŁ KAROLINA MA

The Polish Journal of the Arts and Culture Nr 10 (2/2014) / ARTYKUŁ KAROLINA MARIA HESS* (Uniwersytet Jagielloński) Abraxas i zachodnie tradycje ezoteryczne – wybrane aspekty STRESZCZENIE W artykule analizie poddano złożoną symbolikę postaci o imieniu Abraxas (Abrasax) w perspektywie funkcjonowania tej figury w zachodnich tradycjach ezoterycznych. Po­ łączenie różnych elementów w jednej postaci sprzyjało interpretacjom bóstwa jako ab­ solutu łączącego przeciwieństwa, co – podobnie jak androginia – znalazło zastosowanie w symbolice alchemicznej czy szerzej, hermetycznej. Abraxas pojawia się jako pojęcie we współczesnych nurtach odwołujących się do starożytnego gnostycyzmu. Artykuł ma na celu zestawienie współczesnego rozumienia symboliki Abraxas w ezoteryce z wizją wyła­ niającą się ze starożytnych tekstów źródłowych. SŁOWA KLUCZOWE Abraxas, zachodni ezoteryzm, gnostycyzm Celem niniejszego artykułu jest omówienie przedstawień hybrydy, któ­ re odnajdywano wyryte w kamieniach pochodzących z terenu Imperium Rzymskiego1: postaci ludzkiej z głową koguta i wężami zamiast nóg2 bądź 1 Zob. B. de Montfaucon, L’antiquité expliquée et représentée en figures, Vol. 4, Paris 1719, tablice nr 144–150. Większość z gemm datowana jest na I–III r. n.e., ale wytwarzano je także później, nawet w średniowieczu. 2 Nie jest to forma charakterystyczna jedynie dla Abraxasa. W ten sposób przedsta­ wiano niekiedy gigantów z mitologii greckiej. W kontekście rzymskim vide: Owidiusz, * Wydział Filozoficzny, Katedra Porównawczych Studiów Cywilizacji Uniwersytet Jagielloński w Krakowie, Polska e-mail: karolinamariahess@gmail.com 52 Karolina Maria Hess głową lwa, tułowiem węża i innym3, którym towarzyszył napis Abrasax lub Abraxas4. Artykuł ukaże losy tej postaci w perspektywie zachodnich tradycji ezo­ terycznych, których Abraxas stanowi do dziś ważny, choć niezbyt popularny element. Porównane zostaną tu przykłady wyobrażeń, jakie możemy znaleźć w tekstach współczesnych, które przywołują to imię, z koncepcją Abraxa­ sa w źródłach gnostyckich. Na tym przykładzie pokazane zostaną tendencje związane ze współczesnymi interpretacjami elementów charakteryzowanych jako gnostyckie. Bóstwo-zaklęcie Abraxas jest też modelowym przykładem konstruowania tradycji, legitymizacji jej przez wielość źródeł i odwołań, stwa­ rzania pozoru ciągłości. Poza tym stanowi także interesujący przykład symbo­ lu, który przeniknął do popkultury jedynie w niewielkim stopniu5. Materiały źródłowe dobrane zostały w taki sposób, aby zaprezentować możliwie szeroki wachlarz interpretacji tej figury. Podejście takie wymusza z jednej strony umieszczenie przykładów z różnych źródeł i epok, z drugiej pozwala jedynie na zarysowanie konkretnych wizji. Częstym zabiegiem sto­ sowanym w zachodnim ezoteryzmie jest kopiowanie i przekazywanie infor­ macji bez podania źródła, czasem są to informacje zniekształcone. Mimo że przykładów użycia nazwy Abraxas w średniowiecznych grimuarach jest wie­ le, w dużej mierze stanowią one kalki z innych źródeł. Podobnie jest z innymi utworami. W artykule starano się uchwycić te wizje Abraxasa, które różnią się Metamorfozy 1:182-4 („Non ego pro mundi regno magis anxius illa tempestate fui, qua cen­ tum quisque parabat inicere anguipedum captivo bracchia caelo”). Nie wszystkie polskie przekłady uwzględniają przymiotnik „anguipes”, vide: „Nie tyle o tron świata wówczas się lękałem, gdy sturęczne olbrzymy, dumne z swojej siły, oblężonemu niebu zniszczeniem groziły” (Owidiusz, Metamorfozy, tłum. B. Kiciński, Kraków 2002, s. 10). przekłady? 3 Wśród nich pojawia się także postać identyfikowana jako Chnoubis, często utożsa­ miana lub mylona z Abraxasem. 4 W dalszej części artykułu stosuje się obie te nazwy – jednak nie zamiennie, ale adekwatnie do źródeł, z których zostały one zaczerpnięte. Poniżej omówione zostanie zróżnicowanie koncepcji źródeł imienia Abraxas, w tym wyjaśnienia etymologiczne i aryt­ metyczne. Ze względu między innymi na to zróżnicowanie, kolejność liter w nazwie dla jednych autorów będzie miała większe, dla innych mniejsze znaczenie. Spolszczony zapis „Abraksas” utrzymano jedynie (wg źródła) w cytacie przekładu autorstwa W. Myszora. Nazwa Abrasax występuje w źródłach antycznych częściej, lecz współcześnie bardziej popularna jest nazwa Abraxas, stąd jej obecność w tytule. Por. Mała encyklopedia kultury antycznej, red. Z. Piszczek, Warszawa 1990, s.11. 5 Nie dotyczy to na przykład popularnego zaklęcia Abracadabra (zob. poniżej), które bardzo rzadko jest kojarzone na przykład z magią ceremonialną czy gnostyckimi koncep­ cjami boskości. Abraxas i zachodnie tradycje ezoteryczne – wybrane aspekty 53 od siebie, nawet jeśli powołują się na to samo źródło. Ważnym elementem roz­ ważań jest to, że hybryda ta charakteryzowana jest jako postać pochodzenia gnostyckiego. Wymaga to zwrócenia szczególnej uwagi na teksty źródłowe różnych grup określanych jako gnostyckie i ewentualnej rewizji popularnego przekonania, że Abraxas w „gnostycyzmie” był symbolem pleromy, czyli bo­ skiej pełni. Artykuł ma charakter wprowadzający do dalszych, szczegółowych studiów nad wyobrażeniami i przemianami interpretacji Abraxasa. Zachodni ezoteryzm od kilku dekad staje się coraz częstszym przedmio­ tem badań akademickich6. W odróżnieniu od samych ezoteryków, którzy podkreślają istnienie nici wiedzy tajemnej, przekazywanej w niezmienionej postaci przez wieki, jej interkulturalnego charakteru i uniwersalizmu sym­ boliki, metodologia esoteric studies odrzuca spekulacje na temat domniema­ nych nieprzerwanych linii przekazu na rzecz badania wybranych fenomenów w ich ściśle określonych kontekstach historycznych i kulturowych7. Mimo pozoru ciągłości tradycji czy spójności w wyobrażeniach nurty ezoteryczne to bardzo często niepoświadczone źródłami historycznymi spekulacje, łączące elementy pierwotnie niemające ze sobą związku. Wierzenia te, czy przekona­ nia, są w dużej mierze hybrydą mitów i tekstów z różnych kręgów kulturo­ wych i różnych okresów historycznych. Implikuje to ważny metodologiczny problem określenia warunków możliwości utożsamienia pojęć występujących w różnych kontekstach kulturowych. Przykładem takiego problematycznego zjawiska jest właśnie Abraxas. Jak można się przekonać, Abraxas z gemm, papirusów, systemu Bazylidesa i teksów z Nag Hammadi może być w każdym przypadku kimś lub czymś odmiennym. 6 Badania tej tematyki koncentrują się wokół stowarzyszeń o charakterze naukowym, takich jak ESSWE (European Society to the Study of Western Esotericism), ASE (Asso­ ciation for the Study of Esotericism), oraz specjalistycznych wydziałów i centrów badaw­ czych, między innymi Center for History of Hermetic Philosophy and Related Currents na Uniwersytecie w Amsterdamie, EXESESO na Uniwersytecie w Exeter, a także na Uniwer­ sytetach w Paryżu, Gröningen, Göteborgu i innych. 7 Na temat metodologii badań zachodniego ezoteryzmu zob. A. Faivre, Accès de l’éso­ térisme occidental, „Bibliothèque des sciences humaines”, Vol. I, Paris 1986 (tłum. angiel­ skie Access to Western Esotericism, Albany 1994); W. J. Hanegraaff, On the Construction of ‘Esoteric Traditions’, [w:] Western Esotericism and the Science of Religion, eds. A. Faivre, W. J. Hanegraaff, Leuven 1999; Some Remarks on the Study of Western Esotericism, “Eso­ terica” 1999, Vol. 1; P. A. Riffard, The Esoteric Method, [w:] Western Esotericism and the Science of Religion, eds. A. Faivre, W. J. Hanegraaff, Leuven 1999; L’ésotérisme. Qu’est-ce que l’ésotérisme? Anthologie de l’ésotérisme occidental, Paris 1990; A. Versluis, What is Esoteric? Methods in the Study of Western Esotericism, “Esoterica” 2002, Vol. IV. 54 Karolina Maria Hess BÓSTWO I SŁOWO MOCY Nie jesteśmy w stanie określić, czy pierwszeństwo chronologiczne ma wy­ obrażona na gemmach postać, czy samo słowo, które dopiero później „uciele­ śniono” w postaci powyższych przedstawień. Wydaje się jednak, że to właśnie słowu poświęcano najwięcej uwagi, z nim też związane są dwie tezy dotyczą­ ce źródeł Abraxasa – etymologiczna oraz arytmetyczna. Uczeni dzielą się na dwa obozy, chcąc wytłumaczyć i wyjaśnić znaczenie tego wyrazu. Na czele jednych stanął Neander (Genetische Entwickelung der gnostischen Systeme, 1818) i Gieseler (Kirchengeschichte 1,154), a na czele drugich, Bellerman (Versuch über die Gemmen etc.) i Münter (Versuch über d. Althert. d. Gnostiker). Neander jest za znaczeniem arytmetyczném, Bellermann za znaczeniom etymologiczném8. A. Neander i K. L. Gieseler, opierając się na Adversus Haereses 1. 24, 12.7 Ireneusza, twierdzą, że Abraxas to nazwa mistycznej liczby. Jeżeli dodać do sie­ bie wartości gematryczne kolejnych liter słowa Ἀβράξας (α=l, ß=2, ρ=100, α=l, ξ=60, α=l, ς=200), ich suma da 365. Według egipskiego gnostyka Bazylidesa była to liczba istniejących οὐρανοὶ (nieb, sfer), czyli królestw duchów. Według autorów odnajdywane kamienie-talizmany także mają źródła w jego naukach. Ponieważ, według nauki Bazilidesa, Bóg ukryty (Θεὸς ἄῤῥητος) objawia swą istotę w tych 365 sferach, czyli królestwach duchów, przeto, według bazilidjan, Bóg może być nazwany Abraxas. Abraxas jest tedy summą królestw duchowych, a te są tylko roz­ winięciem Bóstwa. A zatem Abraxas ma być Bogiem objawionym, jak Θεὸς ἄῤῥητος jest Bogiem nie objawionym; podobnie jak u Filona Λόγος9 προφορικὸς różni się od ἐνδιάθετος10. Druga teza (między innymi Bellermanna) upatruje początki w etymologii imienia. Słowo to ma być złożone z dwóch wyrazów egipskich: abrak – „świę­ ty”, „czcigodny”, „błogosławiony”, oraz sax (sadschi) – „wyraz”, „słowo”. Ma to znaczyć „słowo święte” albo „imię święte”, przez które z kolei rozumie się tajemne imię Boga Najwyższego, ukute przez Bazylidesa. Bazylidianom 8 Encyklopedja Kościelna podług teologicznej encyklopedji Wetzera i Weltego z liczne­ mi jej dopełnieniami przy współudziale wielu duchownych i świeckich osób wydana przez Ks. Michała Nowodworskiego pod redakcją Ks. D-ra Stefana Biskupskiego, Warszawa 1873, s. 23–24 (33 tomy wydane w latach 1873–1933). 9 W wersji elektronicznej tego tekstu (http://pl.wikisource.org/wiki/Encyklopedja_ Ko%C5%9Bcielna/Abraxas) jest błąd w greckim rzeczowniku „Λόγος” – zamiast „Λ” widnieje „Δ”. 10 Ibidem. Abraxas i zachodnie tradycje ezoteryczne – wybrane aspekty 55 przypisuje się też wykonywanie kamieni z tym napisem i wizerunkiem postaci ucieleśniających główne boskie przymioty11. Inne próby znalezienia etymo­ logii słowa odwołują się do źródeł kabalistycznych, wywodzących Abraxas z hebrajskiego arba‘ kesa („ukryta czwórka”), oznaczającego Boga przez od­ niesienie do tetragramu IHWH12. Według Williama T. i Kate Pavittów Abraxas w koptyjskim oznacza „błogosławione imię”13. Jedno z niewielu źródeł, które podkreśla, że etymologia tego słowa jest niepewna, to Jewish Encyclopedia. Bellermann (Versuch über Gemmen mit Abraxasbild, Berlin, 1817, 19) uważa, że słowo to pochodzi z koptyjskiego. Twierdzi, że jest to złożenie słów uploads/Litterature/ abraxas-i-zachodnie-tradycje-ezoteryczne-pdf.pdf

Tags
littérature abraxas abraxasa postaci także tłum.
Documents similaires
  • 21
  • 0
  • 0
Afficher les détails des licences
Licence et utilisation
Gratuit pour un usage personnel Attribution requise
Partager