ALMA MATER 57 N ierzadko zdarza się tak, że ostateczne prawdy wcale nie krążą g

ALMA MATER 57 N ierzadko zdarza się tak, że ostateczne prawdy wcale nie krążą gdzieś w odległej przestrzeni, lecz znajdują się tuż pod naszymi stopami, i aby je odkryć, niemal wystarczy się o nie potknąć. Nie inaczej było i w tym przypadku. Już za pierwszym razem, kiedy zastanawiałem się nad źródłem nazwy wzgórza i zamku w Krakowie, nasunęło mi się skojarze- nie z nazwą starożytnego Babilonu: Babel, i wzniesionej w nim wieży. Przyznam, że na początku wydawało mi się zupełnie nieprawdopodobnym, aby nazwa starożytnego miasta, które dzieli od Krakowa tysiące lat i kilometrów, mogła być użyta na określenie centrum państwa polskiego. Tak czy inaczej, zdecydowałem się rzecz sprawdzić. Ku mojemu największemu zdzi- wieniu coraz to więcej faktów zdawało się potwierdzać moją hipotezę, aż do momentu, kiedy nie sposób było dłużej wątpić o jej trafności. Sprawa ta wydała mi się na tyle interesująca, że zdecydowa- łem się ją przedstawić szerszemu gronu czytelników. Wiadomości o pełnym zakresie prowadzonych przeze mnie badań nad ogólną strukturą i treścią najstarszych przekazów o historii Polski zawiera artykuł opubli- kowany w czasopiśmie „Pressje”1. HISTORIA NAZWY Właściwe rozpatrzenie problemu należy rozpocząć od krótkiej historii nazwy Babilon / Babel i przeglądu jej form. 1. FORMA ORYGINALNA I ETYMOLOGIE Nazwa miasta Babilon pochodzi od akkadyjskiego bab ili – brama boga2. Przez długie wieki obowiązywała jednak inna etymologia, rodem ze starotestamentowej Księgi Rodzaju, gdzie nazwę Babel powiązano z terminem hebrajskim balal – „pomie- WAWEL – STAROŻYTNY BABEL Rozwiązanie zagadki szał” (chodziło o pomieszanie przez Boga języków na świecie)3. W związku z tym od tej pory słowo Babel często jest używane, także w języku polskim, jako określenie zamętu, pomieszania. Nazwa posiada dwa warianty: dłuższy – Babilon, i krótszy – Babel. Pierwszy jest bardziej charakterystyczny dla języków zachodnich (łacina, greka), drugi dla wschodnich (język perski, hebrajski, arabski itp.). 2. FORMY GRECKIE Najczęściej używanym przez Gre- ków słowem na określenie Babilonu było greckie Βαβυλών4 [czyt. Babylon]. Znamy jednak przypadek użycia krótkiej formy greckiej: Βαßέλ5 [czyt. Babel]. Prawdopodobnie około początku naszej ery nastąpiły w fonetyce języka greckie- go pewne zmiany, które spowodowały, że spółgłoska zwarta dźwięczna β prze- kształciła się w dźwięczną szczelinową, czyli dźwięk zbliżony do polskiego w6. W związku z tym w epoce poklasycznej Grecy słowa zapisane tak jak poprzednio: Βαβυλών, Βαßέλ, czytali odpowiednio: wawilon, wawel!. Taki kształt fonetyczny formy dłuższej potwierdza współczesny język grecki, w którym słowo Βαβυλών czytane jest wawilon. 3. FORMA PRASŁOWIAŃSKA I ZALEŻNE OD NIEJ FORMY SŁOWIAŃSKIE Kanoniczna forma prasłowiańska nazwy miasta Вавилонъ7 [czyt. Wawilon] pochodzi z języka greckiego, zachowując iden- tyczną pisownię i wartość fonetyczną. Do dziś jest powszechnie używana jako określenie Babilonu we wszystkich językach wschodniosłowiańskich i części południowosłowiańskich. Przed- miotem zapożyczenia z języka greckiego mogła być także forma krótsza Βαßέλ [czyt. Wawel]. Wawel – wzgórze i zamek królewski w Krakowie P. Kozioł Widok na Wawel 58 ALMA MATER 4. FORMY IRAŃSKIE Najstarsze znane formy irańskie to staroperskie Babiru8 – awestyjskie Bawri9. Spośród form średnio- i nowoirańskich na czoło wysuwa się forma Babel10. Nie mamy informacji o tym, jak nazywali Babilon wschodni Irańczycy – Scytowie i Sarmaci, przez długi czas graniczący ze Słowianami. Znając jednak inne formy irańskie i specyfi czne prawa głosowe, według których rozwijały się te języki, możemy zrekonstruować także formy wschodnioirańskie. Dla tej grupy języków, na przykład dla języka sakijskiego (scytyjskiego), charakterystyczne jest zjawisko spirantyzacji spółgłosek zwartych dźwięcznych11. W ten sposób prairańskie b zmienia się we wschodnioirańskie w. Gdy uwzględnimy działanie tego prawa, forma Babel przeobrazi się w Wawel! 5. FORMY ŁACIŃSKIE Powszechnie używanym określeniem miasta Babilon w języku łacińskim jest forma Babylon12. Spotyka się również formę Babel13. Polskie zapożyczenia z łaciny, jakimi są nazwy Babilon, Ba- bel, zachowują spółgłoskę b w formie niezmienionej. 6. FORMA HEBRAJSKA Typowym określeniem Babilonu w języku hebrajskim jest Bawel. Od nazwy Wawel różni ją już tylko jedno b, i w tym sensie jest najbardziej do niej podobna spośród form poświad- czonych. Jak wynika z powyższego przeglądu, języki, które koniecznie trzeba brać pod uwagę jako ewentualne źródła historycznych zapożyczeń do języka polskiego w różnych stadiach jego roz- woju, w tym: greka, język staro-cerkiewno-słowiański i grupa języków wschodnioirańskich, zawierają formy nazwy Babilon / Babel ze spółgłoską w w miejsce b: Wawilon / Wawel. Ponadto, jak już zostało wspomniane, w hebrajskim słowie Bawel, ale też w awestyjskim Bawray / Bawri drugie b zmienione jest w w. OD BABELU DO WAWELU W tym miejscu należy sformułować podstawową tezę niniej- szych dociekań: nazwa Wawel jest regularną kontynuacją nazwy Babel. Zmiana b → w, która jest jedyną konieczną przesłanką przejścia Babel → Wawel, nastąpiła na gruncie języka greckiego i języków wschodnioirańskich (scytyjskiego, sarmackiego itp.) i z jednego z tych źródeł, bądź z obu równolegle, została zapo- życzona do języka prasłowiańskiego, z którego w późniejszym okresie wyłonił się język polski. Czy istnieje jednak jakiś przykład, który potwierdzałby możliwość zaistnienia takiego zjawiska? Owszem, istnieje, i to przykład „najlepszy”. Jak wspomniałem wyżej, nazwa miasta Babilonu posiada dwie formy: dłuższą – Babilon, krótszą – Ba- bel. Forma dłuższa, nim dostała się do współczesnych języków słowiańskich, przeszła określoną drogę. Teza tego artykułu nie zawiera nic nowego w stosunku do wcześniejszych ustaleń w tym sensie, że zakłada powtórzenie opisywanej drogi, także w przypadku formy krótszej. Równoległy rozwój historyczny obu form przedstawiał się następująco: gr. Βαβυλών → gr. fonetyczne wawilon → scs. wawilon → ros. wawilon gr. Βαßέλ → gr. fonetyczne *wawel → scs. *wawel → pol. wawel. Zapis form greckich, staro-cerkiewno-słowiańskich, współ- czesnych ruskich, a także części południowosłowiańskich pozo- staje taki sam – z dwoma b (np. gr. Βαβυλών, ros. Вавилонъ), i z tego powodu we wszystkich tych językach określenie zamku królewskiego i wzgórza w Krakowie przybiera formę grafi czną Babel. Z drugiej strony, mając dziś na uwadze wszystkie wymienione języki, bez względu na zna- czenie zapis Babel zostanie przeczytany Wawel! WAWLA / WAWUŁA – ВΑΒÝΛΑΣ (GR.)14 Aby pewna teoria mogła być uważana za prawdziwą, dobrze jest, żeby potwier- dzały ją jakieś inne przykłady. Czy istnieją więc w języku polskim jakieś dowody zapożyczenia z określonych wyżej źródeł form słów z w, które pierwotnie były czytane przez b? Istnieje cała grupa takich słów, niemniej jedno z nich jest szczególne. Mowa tu o polskim imieniu Wawuła, Wawla, które niewątpliwie pochodzi z greckiego Вαβύλας – babilończyk15. Możliwe, że dostało się tutaj za pośrednictwem języka staro- -cerkiewno-słowiańskiego, w którym posiadamy formy tego imienia o kształcie Wawuła / Wawył / Wawił / Wawula / Wawyl / Wawil16. Wszystkie wymienione wyżej imiona mają znaczenie: „babilończyk”, „mieszkaniec Babilonu”. Podany przeze mnie przykład jest najlepszy z możliwych. Istnienie w zestawie słów języka polskiego imienia Wawla / Wa- wuła, urobionego od imienia Вαβύλας o znaczeniu „babilończyk”, pochodzącego oczywiście od krótszej formy nazwy Babilonu Babel (Bab ili)17, czyni zupełnie zbędnym dowodzenie, że taką samą drogę mogła przebyć też sama nazwa Babel, od której imię to zostało utworzone. NAJSTARSZE KRONIKI POLSKIE W jednym z dziewięciu rękopisów Kroniki wielkopolskiej18, źródła, które jako pierwsze wspomina nazwę Wawel, zawartym w tak zwanym Kodeksie Sędziwoja z Czechła19, kryje się słowo będące potwierdzeniem mojej teorii. W manuskrypcie tym na określenie wzgórza i zamku w Krakowie użyto słowa Babel! Dopiero później przekreślono je i zastąpiono słowem Wawel. Niemożliwa jest w zasadzie pomyłka kopisty polegająca na zapisaniu dwóch liter w jako dwóch b. Przyczyna musiała być inna. Albo uważał on z jakiegoś powodu Wawel i Babel za to samo, czyli posiadał na ten temat jakąś wiedzę, albo też, co uwa- żam za bardziej prawdopodobne, w źródle, z którego przepisywał, widniało od początku słowo Babel. Babel – ziggurat w Babilonie ALMA MATER 59 Jeśli źródło kopisty lub źródło autora tej kroniki byłoby spi- sane w języku staro-cerkiewno-słowiańskim, co należy uznać za rzecz wysoce prawdopodobną, tłumaczyłoby to najlepiej stan, jaki spotykamy w omawianym rękopisie. Jak wspominałem, w języku tym zapis Babel przeczytany byłby jako Wawel. Wystąpienie nazwy Babel byłoby w tym wypadku błędem w „transformacji” tekstu z języka staro-cerkiewno-słowiańskiego na język łaciński. Błędem o tyle pożądanym, że to on właśnie pozwala po wie- kach dotrzeć do źródła prawdy. Możliwość takiej, a nie innej lekcji nazwy Wawel już samo przez się czyni wielce prawdopodobnym to, co założyłem wyżej. Mowa w nim nie o Wawe- lu, ale wyraźnie o Babelu – Babilonie. Trudno do- prawdy uwierzyć, że nikt dotąd nie potraktował tej sprawy poważnie... Jeszcze ciekawiej rzecz zaczyna się prezen- tować, kiedy się weźmie pod uwagę tekst innej staropolskiej kroniki, tak zwanej Kroniki Mierzwy. Autor jej, zresztą tak jak wcześniej Wincenty Kadłubek w Kro- nice polskiej, nie wspomina nazwy Wawel ani nie określa tutejszego smoka mianem wawelski. Przytaczając historię walki Kraka i jego synów z bez- imiennym krakowskim smokiem, Mierzwa stwierdza wręcz, że synowie Kraka zabili tutejszego smoka, tak jak Daniel, który zabił smoka babilońskiego20. W miejscu, które dotyczy opisu walki ze smokiem, zwanym później wawelskim, kronikarz pisze o smoku babilońskim! Szczególnie interesujące jest to, że zarówno Mierzwa, jak i autor Kroniki wielkopolskiej korzystali z jednego źródła – z ja- kichś dawniejszych, niezachowanych do dziś zapisów21. Bardzo prawdopodobne, że w tej właśnie zaginionej kronice zawierał się opis walki Daniela ze smokiem babilońskim, która odbyła się w Bawelu (hebr.), a odpowiednie fragmenty Kroniki Mierzwy i Kroniki wielkopolskiej są jedynie jego reminiscencją. W każdym razie wspomniane źródła podają w ścisłym związ- ku z Wawelem uploads/Philosophie/ wawel-rozwiazanie-zagadki-pdf.pdf

  • 18
  • 0
  • 0
Afficher les détails des licences
Licence et utilisation
Gratuit pour un usage personnel Attribution requise
Partager