Remerciez-le!

Remerciez @Admin pour avoir partagé cet document gratuitement, de la manière la plus simple, en partageant sur les réseaux sociaux.

Ewa Schreiber FILOZOFIA SŁUCHANIA. PIERRE SCHAEFFER I KONCEPCJA PRZEDMIOTU DĭWI

Ewa Schreiber FILOZOFIA SŁUCHANIA. PIERRE SCHAEFFER I KONCEPCJA PRZEDMIOTU DĭWIČKOWEGO Początek działalnoĤci Pierre’a Schaeffera (1910–1995), inİyniera dĮwięku, pisarza i kompozytora, przypada na lata czterdzieste dwudzie- stego wieku, gdy radio francuskie udostępniło grupie badaczy studio na- grań. Praca nad słuchowiskami pozwalała Schaefferowi na liczne ekspery- menty z nagranymi dĮwiękami. Fascynacja moİliwoĤciami utrwalania i przekształcania dĮwięków stała się inspiracją do powstania nowej dzie- dziny sztuki – muzyki konkretnej (musique concrète). Schaeffer okreĤlał w ten sposób muzykę, której materiałem są nagrania pochodzące ze wszel- kich moİliwych Įródeł. Kompozytor, stosując techniki montaİu studyjnego, wydobywa z nagranych dĮwięków walory muzyczne. W 1966 roku Schaeffer opublikował swoje najwaİniejsze dzieło Traité des objets musicaux (Traktat o przedmiotach muzycznych), stanowiące owoc wieloletnich badań. Kompozytor zawarł w nim rozbudowany i szczegóło- wy system idei, dotyczących słuchania i tworzenia muzyki. „Podczas gdy cała twórczoĤć muzyczna od czasów Schönberga zmierza od koncepcji do percepcji, Schaeffer, odwracając tę dominującą tendencję, chwali to, co dane i uznaje ciche słuchanie Ĥwiata za wewnętrzną drogę do kontemplacji”1 – pisze współczesny francuski kompozytor i filozof Hugues Dufourt. Wypo- wiedĮ Dufourta ukazuje w syntetyczny sposób kilka najwaİniejszych wąt- ________________ 1 H. Dufourt, Pierre Schaeffer: le son comme phénomène de civilisation, [w:] J.-F.Augoyard, F. Bayle, S. Dallet i in. (red.), Ouïr, entendre, écouter, comprendre àpres Schaeffer, Buchet/Chastel, Paris 1999, s. 70. Ten i kolejne obcojęzyczne cytaty podaję we własnym tłumaczeniu. ZESZYTY NAUKOWE CENTRUM BADAŃ IM. EDYTY STEIN – FENOMEN MUZYKI NUMER 8 POZNAŃ 2012 2 Ewa Schreiber ków traktatu Schaeffera. Po pierwsze, kompozytor przeciwstawia muzykę aprioryczną, opartą na usystematyzowanej kalkulacji parametrów dĮwięku, muzyce konkretnej, wywiedzionej z eksperymentalnej analizy nagranego materiału dĮwiękowego2. Po drugie, Schaeffer zwraca uwagę, İe muzyka bywa najczęĤciej pojmowana w kategoriach tworzenia (faire), a nie odbioru (entendre)3. Mottem całego traktatu jest polecenie pracy nad instrumentem, przekazane autorowi przez jego ojca, skrzypka. Tymczasem, jak przekonuje kompozytor, słuchanie okazuje się aktywnoĤcią, którą moİna trenować na równi z praktyką gry na instrumencie4. W latach siedemdziesiątych i osiemdziesiątych dwudziestego wieku często traktowano musique concrète jako pewien historyczny epizod, a trak- tat Schaeffera jako pracę inİynieryjną, dostarczającą wielu technicznych terminów słuİących do opisu muzyki, jednak juİ w znacznej mierze przedawnionych. Autorowi, który opiera częĤć swoich załoİeń na koncep- cjach filozoficznych, zarzucano niekiedy brak kompetencji i niekonsekwen- cję wywodu, a nawet postawę amatora. Tymczasem Schaeffer sformułował wiele spostrzeİeń, które okazują się trafne takİe w odniesieniu do dzisiej- szej kultury muzycznej, a jego myĤl wydaje się interesująca nie tylko ze względu na nowe pojmowanie dĮwięku, ale takİe ciekawe konteksty filozo- ficzne i literackie. Po zdystansowanej recepcji ze strony strukturalistów, takich jak Jean-Jacques Nattiez i Jean Molino, Schaeffera doceniło nowe pokolenie badaczy i kompozytorów, wywodzących się głównie z kręgu anglosaskiego. Są wĤród nich Denis Smalley, John Dack czy Carlos Palom- bini. 1. Funkcje słuchania w refleksji Pierre’a Schaeffera Wielu autorów uznaje dzisiaj, İe najbardziej istotną i inspirują- cą częĤcią Traktatu o przedmiotach muzycznych jest pogłębiona refleksja nad słuchaniem5. Schaeffer jako jeden z pierwszych dostrzega, İe – w sytuacjach ________________ 2 P. Schaeffer, Traité des objects musicaux. Essai interdisciplines, Éditions du Seuil, Paris 1966, s. 20-23. 3 Tamİe, s. 112. 4 Tamİe, s. 341. 5 Jak zauwaİa Carlos Palombini, uwaga badaczy, początkowo skupiona na klasyfikacji i opisie przedmiotów dĮwiękowych, na przełomie dwudziestego i dwudziestego pierwszego wieku kieruje się ku funkcjom słuchania; <http://lea.mit.edu/isast/spec.projects/schaeffer/ title4.html> [dostęp: 01.10.2010]. Por. m.in.: Ch. Cox, D. Warner (red.), Audio Culture: Readings in Modern Music, Continuum, New York 2006, gdzie fragment traktatu na temat akuzmatyki został umieszczony wĤród najwaİniejszych dwudziestowiecznych tekstów dotyczących słu- chania. Funkcjom słuchania poĤwięcona jest takİe zbiorowa publikacja J.-F.Augoyard, Filozofia słuchania 3 przekazu dĮwięku związanych z rozwojem technologii – słuchanie zyskuje nowe formy, a dĮwięk traci wiele ze swego pierwotnego kontekstu, przede wszystkim przestaje być identyfikowany ze swoim Įródłem. NakreĤlając sposób dotarcia do tzw. przedmiotu dĮwiękowego, Schaeffer odwołuje się do staroİytnego pitagorejskiego terminu akuzmatyczny, który wywodzi się z greckiego akousmatikoi (słuchacze). Opisuje on doĤwiadczenie uczniów słuchających głosu mistrza dobiegającego zza zasłony. OkreĤlenie akuzma- tyczny, jak pisze Schaeffer: cechuje rzeczywistoĤć percepcyjną jako taką, w odróİnieniu od produkcji czy transmisji dĮwięku. Nowy fenomen telekomunikacji i masowego rozprzestrzeniania informacji istnieje tylko w relacji i jako funkcja naturalnej komunikacji dĮwiękowej, faktu zakorzenionego od zawsze w ludzkim doĤwiadczeniu6. Bardziej szczegółowa analiza słuchania rozpoczyna się od przytoczenia i uporządkowania definicji słownikowych. Schaeffer formułuje definicje słuchania, korzystając ze słownika języka francuskiego7. Écouter (słuchać) oznacza uwaİne słuchanie, nadstawianie ucha, zainteresowanie tym, co dany dĮwięk opisuje lub sygnalizuje8. CzynnoĤć ta ma znaczenie uİytkowe, bo dĮwięk nie jest obiektem bezpoĤredniego zainteresowania, ale przekazu- je pewną informację, np. na temat połoİenia swego Įródła. To najbardziej prymitywny sposób słuchania, który pozwala uniknąć niebezpieczeństwa i kierować działaniami9. Ouïr (słyszeć) w odróİnieniu od écouter nie opisuje postawy aktywnej, lecz bierny odbiór tego, co dane w percepcji słuchowej10. W tym wypadku słuchacz odbiera tylko zarys dĮwięków, które go otaczają, a słyszenie dokonuje się nieustannie, nawet jeĤli odbiorca w pełni sobie tego nie uĤwiadamia. Entendre (słyszeć, słuchać, pojmować) oznacza szukanie we wraİeniu słuchowym Ĥwiadomie wybranych elementów11. Dzięki temu dokonuje się okreĤlenie dĮwięku pod względem wybranych właĤciwoĤci, na które słuchacz zwraca szczególną uwagę. Comprendre (pojmować) opisu- je wreszcie sens, który zawiera się w percepcji. DĮwięk staje się znakiem ________________ F. Bayle, S. Dallet i in. (red.), Ouïr, entendre, écouter, comprendre àpres Schaeffer, Buchet/Chastel, Paris 1999. 6 P. Schaeffer, Traité..., dz. cyt., s. 91. 7 Por. tamİe, s. 103-104. Autor korzysta ze słownika języka francuskiego Emile’a Littrégo, opublikowanego pod koniec dziewiętnastego wieku. Słownik ten pozostaje nadal w uİyciu w swoich zaktualizowanych wersjach, o czym Ĥwiadczą m.in. jego współczesne wersje elektro- niczne i internetowe: Por. m.in. <http://littre.reverso.net/dictionnaire-francais/> [dostęp: 01.07.2012]. 8 P. Schaeffer, Traité..., dz. cyt., s. 104. 9 Tamİe, s. 114 10 Tamİe, s. 104. 11 Tamİe. 4 Ewa Schreiber reprezentującym okreĤlone znaczenia, dlatego Schaeffer mówi o słuchaniu semantycznym. Dzieje się tak w przypadku słowa, ale takİe muzyki12. Tabela czterech funkcji słuchania13 4. COMPRENDRE – dla mnie: znaki – przede mną: wartoĤci (sens –język) Wyłanianie się zawarto- Ĥci dĮwięku oraz odnie- sienie i porównanie z poję- ciami pozadĮwiękowymi 1. ÉCOUTER – dla mnie: oznaki – przede mną: ze- wnętrzne wydarzenia (sprawca –instrument) Przekaz dĮwięku 1 i 4: obiektywne 2 i 3: Subiektywne 3. ENTENDRE – dla mnie: okreĤlona percepcja – przede mną: okreĤlone przedmioty dĮwiękowe Selekcja wybranych aspektów dĮwięku 2. OUÏR – dla mnie: surowa percepcja, zarysy przedmiotu – przede mną: surowe przedmioty dĮwiękowe Recepcja dĮwięku 3 i 4: abstrakcyjne 1 i 2: konkretne ĭródło: P. Schaeffer, Traité des objects musicaux. Essai interdisciplines, Éditions du Seuil, Paris 1966, s. 116. Écouter i comprendre okreĤlane są jako obiektywne funkcje słuchania. Ich obiektywnoĤć wynika z faktu, İe zarówno przyczynę powstania dĮwięku, jak i jego sens moİna oddzielić od percepcji słuchowej. W przypadku ouïr i entendre słuchanie przybiera formę subiektywną, ĤciĤle związaną z percep- cją, niezaleİnie od tego, czy ma ona charakter globalny i nieokreĤlony, czy teİ bardziej szczegółowy i analityczny. Podział na konkretne i abstrakcyjne funkcje słuchania dokonuje się według innych kryteriów. Funkcje abstrak- cyjne to te, dzięki którym staramy się wydobyć sens lub własnoĤci dĮwięku. Natomiast odkrywanie przyczyny powstania dĮwięku oraz jego ogólna percepcja to działania o charakterze konkretnym. ________________ 12 Tamİe, s. 115. 13 Za: tamİe, s. 116. OkreĤlenia „dla mnie” i „przede mną” odnoszą się odpowiednio do cech percepcji słuchacza i do charakteru postrzeganych przedmiotów. „Sprawca” i „instru- ment”, związane z écouter, to Įródła dĮwięku identyfikowane przez słuchacza. Filozofia słuchania 5 Rozumienie obiektywnoĤci i subiektywnoĤci wydaje się szczególnie waİne, jeĤli wziąć pod uwagę, İe właĤnie subiektywne funkcje słuchania, a więc te, które wiąİą się wyłącznie z brzmieniowym wymiarem dĮwięku, wyznaczają u Schaeffera funkcję tzw. écoute réduite (słuchania zredukowa- nego), pozwalającego dotrzeć do przedmiotu dĮwiękowego. Słuchanie zre- dukowane ma miejsce wtedy, gdy odbiorca przestaje interesować się za- równo przyczyną powstania dĮwięku, jak i jego sensem. 2. Konteksty filozoficzne: dziedzictwo Kartezjusza i Husserla Zarówno w języku potocznym, jak i w klasycznym ujęciu tego problemu, podkreĤla Schaeffer, przedmiot rozumiany jest jako coĤ, co znaj- duje się w obliczu podmiotu. Szukając narzędzi intelektualnych pomagają- cych opisać podmiotowe doĤwiadczenie przedmiotu, autor kieruje się ku fenomenologii, przywołując nazwiska Edmunda Husserla i Maurice’a Mer- leau-Ponty’ego. Dziedzina ta, zdaniem kompozytora, najlepiej korespondu- je z bezpoĤrednim charakterem doĤwiadczenia przedmiotu, a równoczeĤnie pozwala uniknąć wielu pytań filozoficznych, które rodzą się zwykle w rozwaİaniach z zakresu teorii poznania i oddalają od doraĮnych celów analizy14. Waİnym elementem fenomenologii jest krytyka naturalnej postawy my- Ĥlowej, która przejawia się zarówno w poznaniu potocznym, jak i nauko- wym. W naturalnej postawie duchowej – pisze Husserl – nie troszczymy się jeszcze kryty- ką poznania. W postawie tej, ujmując naocznie i myĤląc, zwróceni jesteĤmy ku rze- czom, te zaĤ są nam kaİdorazowo dane, i to, İe są nam dane, rozumie się samo przez się (...)15. W myĤleniu naturalnym „zrozumiała sama przez się” jest takİe sama moİliwoĤć poznania, opartego na obserwacji rzeczy i logicznym rozumo- waniu. Tymczasem, jak twierdzi Husserl, kaİdy z tych aktów poznawczych okazuje się problematyczny, bo podmiot poznający nie ma skąd czerpać pewnoĤci, İe istnieją nie tylko jego przeİycia, ale teİ to, co jest w nich dane: Ĥwiat zewnętrzny i postrzegane przedmioty. Początkiem krytyki poznania jest więc epoché, czyli zawieszenie przekonania o istnieniu Ĥwiata fizycznego i psychicznego, a takİe obowiązywania nauk, które uploads/s3/ filozofia-sluchania-pierre-schaeffer-i-k.pdf