Remerciez-le!

Remerciez @Admin pour avoir partagé cet document gratuitement, de la manière la plus simple, en partageant sur les réseaux sociaux.

LingVaria X (2015) | 2(20) doi: 10.12797/LV.10.2015.20.09 Michał Łuczyński Uniw

LingVaria X (2015) | 2(20) doi: 10.12797/LV.10.2015.20.09 Michał Łuczyński Uniwersytet Jagielloński, Kraków michal.luczynski@uj.edu.pl Staropołabskie teonimy *Svętovitъ, *Jarovitъ, *Rujevitъ, *Borovitъ: deadiectiva czy composita? Słowa klucze: teonimia słowiańska, antroponimia, deadiectivum, compositum, nazewnictwo mito- logiczne Keywords: Slavic theonymy, antroponymy, deadjectival word, compound, mythological names Problematyka zasygnalizowana w tytule niniejszego artykułu potwierdza dwie obserwacje sformułowane przed laty przez onomastów: o ścisłych związkach mi- tologicznej antroponimii (nomina theofora) z ogólną antroponimią oraz o nieza- dowalającym stanie badań nad historyczną antroponimią słowiańską w ogóle (Ro- spond 1968: 284; Ernest, Fleischer, Superanskaja 1975: 89). Nazewnictwo osobowe w językach słowiańskich co prawda opracowane jest w stopniu daleko bardziej za- awansowanym niż w roku publikacji artykułu Stanisława Rosponda, spostrzeżenie o zaniedbaniu pod względem dokumentacyjnym i interpretacyjnym zwłaszcza tej dziedziny onomastyki, jaką jest mitologiczna antroponimia, zachowuje jednak wa- lor aktualności do dziś. Jedną z kwestii, która niewątpliwie domaga się wyjaśnienia, jest klasyfikacja i interpretacja etymologiczna przywołanych powyżej imion niby-osobowych sło- wiańskich typu *Svętovitъ, *Jarovitъ, *Rujevitъ, *Borovitъ. Są to formacje znane z ła- cińskich XII-wiecznych zapisów kronikarskich dotyczących Słowiańszczyzny połab- skiej: łac. Suantouitus, Suantouith, Suantuitho, Szuentevit, Suantevit, Zuantevith i in. (Meyer 1931: 44, 46, 48, 51, 53, 54, 56, 84), które oddają brzmienie społab. dial. *Svą- tovit; łac. Gerovit, Herovith (ibid.: 29, 36–37, 38) – społab. *Jerovit; łac. Rugiaevithus, 110 Michał Łuczyński Rugieuith, sisl. Rinvit (ibid.: 44, 55, 85) – społab. *Rujevitъ; oraz łac. Perevithus, Po- reuith (ibid.: 56), stanowiące próbę fonetycznego oddania formy społab. *Porevit lub – co wydaje się bardziej prawdopodobne – *Borovit/*Borevit z substytucją nagłoso- wego słow. /b/ jako /p/ (Brückner 1985: 343; Urbańczyk 1991: 186). Teonimy te od dawna są przedmiotem rozmaitych interpretacji etymologicznych. Przyjmuje się na ogół, że pierwsza z zacytowanych formacji, czyli społab. *Svątovit, to derywat od społab. dial. *svąt- ‘silny, mocny’ od psł. *svętъ (< pie. * k’ṷento-‘t.s.’) z przejściem ę > ą. Co do pozostałych nazw nie ma wśród badaczy zgody: druga forma miałaby się wywodzić od społab. dial. *jer- < psł. *jarъ z przegłosem a > e, trzecia – od *ruja, czwarta – od *pora ‘siła’ lub *bor ‘las’. Rozbieżności pojawiają się również przy ich podziale morfologicznym1. W dotychczasowej literaturze naukowej przy analizie budowy słowotwórczej tych form wyklarowały się dwa zasadnicze stanowiska. Zależnie od przyjętego podziału morfologicznego omawiane antroponimy rozpatruje się jako: a) złożenia dwuczło- nowe, przymiotnikowo-rzeczownikowe, interfiksalne z infiksem -o- lub b) nomi- nalizowane derywaty odprzymiotnikowe z sufiksem złożonym *-ovitъ w funkcji atrybutywnej. Od początku studiów nad nazewnictwem mitologicznym w językach słowiańskich podział ten był wyraźny i utrzymuje się nadal2. Sufiks *-ovitъ został wyodrębniony z dawnych tematów na *-ŭ jako sufiks dwu- sylabowy, złożony, składający się z elementów -ov- oraz *-itъ (Vondrák VSG I: 595– –596). Wywodzi się on od prostego przyrostka przymiotnikowego *-itъ i stanowi jego wariant rozszerzony o formant -ov- pełniący funkcję posesywną. Powstał na gruncie prasłowiańskim i derywował przymiotniki początkowo od rzeczowników na -ŭ, wtórnie odmienianych również według innych deklinacji. Współcześnie de- rywuje od rzeczowników i przymiotników desubstantywne adjektywa wszystkich rodzajów, o znaczeniu ‘kto ma dużo… (czegoś)’, ‘charakteryzujący się (czymś)’, ‘kto trzyma… (coś)’ (z podstawami rzeczownikowymi) itd. Tradycja interpretowania tego formantu jako członu złożenia jest w slawistyce niezwykle długa, choć propozycja odczytania go jako nomen *-vitъ w znaczeniu oso- bowym została sformułowana dopiero przez Jana Rozwadowskiego (1897: 423–424). Inaczej niż pierwsza, przeprowadza ona granicę morfologiczną po spółgłosce śród- głosowej, samogłoski /o/, /e/ przyporządkowując do pierwszego segmentu wyrazu. Semantykę tak wydzielonego pierwszego członu imiennego rekonstruuje się na ogół jako ‘dominus, potens’ (Rozwadowski 1897) itp. Jedynym badaczem, który wystąpił z krytyką stanowiska Rozwadowskiego, był Aleksander Brückner. Jeszcze w 1897 r. 1 Zob. np. Parczewski 1900; Nahtigal 1956; Reiter 2009: 109–110, gdzie zreferowane są różne inter- pretacje teonimu Świętowit i in. w dotychczasowej literaturze przedmiotu. 2 Do zwolenników interpretacji a) należą m.in.: Skok II 537; Schmittlein 1960: 188; Unbegaun 1946: 220; Šimunović, Lukenda 1995: 222; Godecki 2010. Za wersją b) opowiadają się: Grimm 1836: 295; Miklosich EW: 432; Perwolf 1884: 16; Соболевский 1929: 174; Brückner 1985: 192; Jakobson 1985: 17; Vyncke 2000: 367; Трубачев 2002: 418–419; Katičić 2010: 2. 111 Staropołabskie teonimy *Svętovitъ, *Jarovitъ, *Rujevitъ, *Borovitъ… podnosił, że psł. *vitъ w tym znaczeniu nie zostało nigdzie poświadczone (Brückner 1974: 321). Zostało ono z imiennictwa niejako wydedukowane, przy czym główną rolę odegrało tu podświadome założenie, że nazwy – jak sądzono – zawierające je muszą reprezentować typ imion złożonych, w związku z czym wydzielany segment niejako „powinien” być członem nominalnym o znaczeniu osobowym. Aby odpowiedzieć na pytanie postawione w tytule niniejszego artykułu, celowe jest ukazanie interesujących nas tu wyrazów na tle słownictwa apelatywnego i prze- de wszystkim onomastycznego. Przegląd zgromadzonego materiału pozwala ustalić między innymi, że formant ten ma bogate poświadczenie w następujących katego- riach słownictwa: w kategorii nazw pospolitych tworzy przymiotniki i (rzadziej) rzeczowniki odprzymiotnikowe3; w kategorii nazw miejscowych tworzy nazwy de- rywowane od: a) przymiotników, b) imion osobowych. W kategorii imion własnych tworzy antroponimy męskie i (sporadycznie) żeńskie4. W kategorii nazw mitologicz- nych tworzy: a) demononimy; b) teonimy zawierające ten przyrostek. Analiza zgromadzonego materiału leksykalnego nazewniczego pozwala sformu- łować wniosek, że: 1. Element *-(o/e)vitъ jest poświadczony w derywatach zanotowanych w językach wszystkich grup języków słowiańskich i wykazuje porównywalną produktyw- ność w językach zachodnio-, wschodnio- i południowosłowiańskich. Pozostaje żywotny przede wszystkim w językach: czeskim i polskim, chorwackim i serb- skim, bułgarskim i macedońskim, w rosyjskim i ukraińskim. Współcześnie wy- chodzi z użycia m.in. w gwarach polskich, słowackich, bułgarskich i macedoń- skich, gdzie stwierdza się jego nieproduktywność. 2. Najwcześniejsze poświadczenia derywatu na *-ovitъ pochodzą z VIII w. (społab., 789 r.), a w wypadku form sbułg. (lub późnopsł., rekonstruowanych na podstawie gr. Λεσοβίτι, Τσερνοβίτι) można przyjąć chronologię jeszcze wcześ- niejszą (VII–VIII w.), i dotyczą zarówno kategorii nomen appellativum, jak i no- men proprium. Sufiks *-ovitъ należy zatem uznać za prasłowiański w funkcji derywowania rzeczowników odprzymiotnikowych i nazw własnych (osobowych i miejscowych). 3. Nazwy własne zawierające ten formant powstają wskutek: a) onimizacji przymiotników na *-ovitъ, czego dowodzi zestawienie odpowiednich form, powstałych wskutek przejścia z kategorii nomen appellativum do proprium, w tym nomen appellativum – nomina personalia: np. serb. богòвит – pol. Bogo- wit, sukr. Боговит; cz. borovitý, serb. борòвит, chorw. boròvit, swń. borovit – 3 Materiał leksykalny cytuję za: I SJPD: 501; I SL: 354; I SGP PAN; I SStp: 285; I Srezn.: 203, 268; I USJP: 371–372; I СРНГ: 237; I СУМ II: 222; ORСJ: 1226–1228; RWS: 406–407; Skok; ОРМJ: 291– 292; ОРСБЕ: 530–531; СРЯ: 660; Цейтлин: 120, 194, 369, 450, 707 i in. 4 Materiał onomastyczny za: Vasmer 1941: 108, 147; Profous 1960: 559; Schlimpert 1978: 22, 44; Зай- мов 1967: 26; Зализняк 2004: 280, 733, 739; I SSNO: 222; Šimundić ROI; Грковић РЛИС; Чучка СОИУ i in. 112 Michał Łuczyński pol. Borowity, społab. *Borivit, serb. Borovity, maced. Боровит, cz. dobrovitý, ros. добровúт – spol. Dobrowit, scz. Dobrovit, sswń. *Dobrovit, serb. jезерòвит – pol. Jeziorowity, ros. любовúтый – maced. Љубовит, chorw. *ljudovit5 – sswń. *Ľudevitъ, serb. људòвит – chorw. Ljutovit, serb. милòвит – spol. Miłowit, pol. samowity, cz. samovitý – srus. Самовитъ; swc. sedlovitý – spol. Siedlewit, pol. dial. skałowity – bułg. Скаловѝт, pol. stanowity, serb. становит – maced. Становит, csł. жировитый, serb. жировит – srus. Жировитъ; oraz nomen appellativum – nomina loci: serb. gromòvit – cz. Hromovitý, serb. jезòвит – cz. Jezovit, serb. љесòвит – sbułg. *Lěsovitъ, chorw. lukòvit – bułg. Луковит, cz. mezovitý – cz. Mezovitý, serb. пjенòвит – społab. *Pen’ovit, pol. połowity – pol. Połowite, serb. в(j)екòвит – cz. Vĕkovitý; b) transonimizacji nazw własnych, o czym świadczą przykłady potwierdzające przejście z kategorii nomina personalia do nomina loci (sswń. *Dragovit – serb. Dragovita, pol. Bogowit – sukr. Боговит, srus. Самовитъ – pol. Samowity, bułg. Самовит i in.). W nazewnictwie mitologicznym można stwierdzić zajście tych samych procesów onomazjologicznych, to jest między innymi onimizację apelatywów (przejście ‘przy- miotnik apelatywny’ – ‘demononim’, por. srus. домовитъ → ros. dial. домовúтой, ros. dial. видовúтый – serb. видóвит, pol. dial. wiłowity – serb. вилòвит). Nie inaczej zapewne było w wypadku nazewnictwa istot mitologicznych wyższego rzę- du (w teonimii). W przynajmniej dwóch z analizowanych w niniejszym artykule formacji wyrazowych zachodzi proces prioprializacji, por. np. pol. dial. świętowit – społab. dial. *Svątovit czy ros. dial. яровúтый, serb. jaрòвит, bułg. яровѝт – spo- łab. dial. *Jerovit. Dalszych badań wymagałoby stwierdzenie, czy w wypadku pozo- stałych dwóch mamy do czynienia z onomizacją, czy z transonimizacją: istnienie męskich imion osobowych typu pol. Borowity, społab. *Borivit, maced. Боровит wskazywałoby, iż teonim społab. *Borovit//*Borevit derywowano raczej w procesie ‘nomina personalia’ → ‘nomina theofora’ niż w rezultacie onimizacji równobrzmią- cego wyrazu pospolitego, natomiast formacja społab. *Rujevit niewątpliwie powstała w wyniku onimizacji przymiotnika odtoponimicznego *rujevit utworzonego od to- ponimu społab. *Ruja ‘Rugia’. Jak więc wynika z powyższego, omawiany sufiks przymiotnikowy funkcjonował w klasie apelatywów i onimów i ma bogate potwierdzenie w onimizowanych i trans onimizowanych derywatach. Co do tego, że formant ten był produktywny w sło- wotwórstwie wyrazów pospolitych, wśród badaczy obowiązuje powszechna zgoda. Natomiast w kwestii jego genezy i funkcji w nazewnictwie osobowym od lat panuje w literaturze naukowej dwugłos spowodowany rozpowszechnioną alternatywną in- terpretacją struktury formacji na *-(o)v-itъ w nazewnictwie onomastycznym. 5 Derywat od tej formy, chorw. ljudovitost, jest poświadczony na pocz. XIX w. 113 Staropołabskie teonimy *Svętovitъ, *Jarovitъ, *Rujevitъ, *Borovitъ… Analiza literatury zagadnienia uploads/Geographie/ 9-staropolabskie-teonimy.pdf