Remerciez-le!

Remerciez @Admin pour avoir partagé cet document gratuitement, de la manière la plus simple, en partageant sur les réseaux sociaux.

‹slâm Dünyas›’n›n Duraklama Sebebleri Üzerine Ünlü ‹limler Tarihçisi Fuat Sezgi

‹slâm Dünyas›’n›n Duraklama Sebebleri Üzerine Ünlü ‹limler Tarihçisi Fuat Sezgin’i Dinlemek Seyfi KENAN, Dr. Araﬂt›rmac›, ‹SAM (‹slam Araﬂt›rmalar› Merkezi) At›f/©– Kenan, S. (2003). ‹slâm dünyas›n›n duraklama sebebleri üzeri- ne ünlü ilimler tarihçisi Fuat Sezgin’i dinlemek. De¤erler E¤itimi Dergisi, 1 (4), 73-98. Özet– ‹slâm dünyas›n›n 16. yüzy›ldan sonra ilmî çal›ﬂmalarda önceki yüzy›llardaki performans›na göre bir yavaﬂlama ve duraklama içerisine girdi¤i birçok ilim adam› taraf›ndan kabul edilmektedir. Bu yaz›da ilimler tarihçisi Fuat Sezgin’in ‹slâm dünyas›n›n duraklama sebepleri konusun- daki düﬂüncelerine yer verilirken müslüman düﬂünürlerin klasik dönem- deki bilgi anlay›ﬂlar›na da de¤inilmektedir. Ayr›ca duraklama sebepleri üzerinde dururken Fernand Braudel’in izahlar›yla mukayese kurulmakta- d›r. Makalenin son k›sm›nda ise Fuat Sezgin’in GAS gibi baz› eserlerinin tan›t›m› ve di¤er çal›ﬂmalar›n›n künyeleri verilmektedir. Anahtar Kelimeler– Fuat Sezgin, ‹slâm Medeniyeti, Duraklama, ‹limler Tarihi. 73 de¤erler e¤itimi dergisi Seyfi KENAN Tecessüs ürkektir. Ancak kendisini rahat ve özgür hissetti¤i ortamlarda geliﬂir, hayat bulur. Biraz al›ﬂ›lm›ﬂ›n d›ﬂ›na taﬂan ve bir konuﬂmadan esinlenen bu makale, ki- mi zaman subjektif de¤erlendirmelerden kimi zaman da akademik de¤ini- lerden ibaret olacakt›r. Varl›kl› olmakla var olmay› birbirine kar›ﬂt›rd›¤›- m›z, de¤ersiz önemliler içerisinde bo¤uldu¤umuz anlarda nedense pek önem verilmeyen fakat “var olan” de¤erlilere birazc›k dikkatleri yöneltir ümidiyle abidevî G A S yazar› Fuat Sezgin ve baz› eser ve gözlemleri etra- f›nda bu tematik yaz› kaleme al›nm›ﬂt›r. Prof. Dr. Fuat Sezgin 25 Eylül 2003’te, ‹SAM’da senenin aç›l›ﬂ konuﬂmas›- n› ‹slâm dünyas›n›n duraklama sebepleri üzerine yapt›. Konuﬂmas›nda on alt›nc› yüzy›la kadar, farkl› co¤rafya ve iklimlerinde, bilginin hemen her da- l›nda özgün çal›ﬂmalar üretilen ‹slâm dünyas›n›n çeviri faaliyetleri ile baﬂ- layan süreç boyunca geçirdi¤i safhalar üzerinde durdu. Sekizinci yüzy›lda (754-775) Ba¤dat’ta Beytülhikme’de baﬂlayan çeviri faali- yetleriyle Grek, ‹ran ve Hint kültürlerinden birçok önemli eser Arapça’ya çevrilmiﬂtir. Önce ‹slâm d›ﬂ›ndaki kültür ve geleneklerden Arapça’ya çeviri- len bu eserleri “kabul etme” safhas› ard›ndan da “özümseme ve hazmetme” safhas› yaﬂanm›ﬂ, sekizinci yüzy›l›n ikinci yar›s› bu süreçle geçerken doku- zuncu yüzy›l›n baﬂlar›ndan itibaren bilginin birçok alan›nda özgün çal›ﬂma- lar›n ortaya ç›kmaya baﬂlad›¤› son safhaya, yarat›c›l›k ya da özgünlük saf- has›na gelinmiﬂtir. Kabul etme ve hazmetme safhalar›n›n ‹slâm dünyas›nda çevirinin baﬂlad›¤› tarihten itibaren iki yüzy›ldan daha k›sa bir sürede ger- çekleﬂti¤ini söyleyen ünlü ilim tarihçisi Fuat Sezgin, ayn› sürecin Bat›’da beﬂ yüzy›l sürdü¤ünü belirtmektedir. Felsefe, t›p, matematik, co¤rafya, ast- ronomi vb. alanlarda Arapça olarak yaz›lm›ﬂ birçok ‹slâm eseri on birinci yüzy›lda ‹spanya ve Sicilya üzerinden Latince’ye çevrilmiﬂti1. Bat›l›lar bu eserleri kabul etme, özümseme ve hazmetme evrelerinden sonra özgün ça- l›ﬂmalar›n ortaya ç›kmas› için beﬂ as›r beklemiﬂlerdi. Zira Bat›’da ancak on alt›nc› yüzy›ldan sonra özgün eserler ve fikirler ortaya ç›kmaya baﬂlam›ﬂt›r. Fuat Sezgin, ‹slâm ilim gelene¤inde eser vermiﬂ birçok âlimden ve bilginin en temel özelliklerinden bahsederken iki hususa vurgu yapmaktad›r: E m a n e- te riayet ve seviyeli eleﬂtiri. Müslüman düﬂünürler ö¤rendikleri her bilgiyi bir emanet olarak kabul etmiﬂler ve daima bilgiyi ya da kitab› orijinal hâliyle ko- 74 de¤erler e¤itimi dergisi 1 Walzer, 1945-46. Ayr›ca bkz. Hill, 1993; ‹hsano¤lu, 2003; Sezgin, 2000; Ülken, 1935. ‹slâm Dünyas›’n›n Duraklama Sebebleri Üzerine Ünlü ‹limler Tarihçisi Fuat Sezgin’i Dinlemek ruyarak kaynaklar›n› belirtmiﬂlerdir. Fuat Sezgin ‹slâm dünyas›ndaki bu bi- limsel titizlik ve sadakatin Bat›’da gözlenmedi¤ini çeﬂitli örneklerle aç›klar- ken, ‹slâm medeniyetinde eleﬂtirinin bulunmad›¤› iddialar›n›n da yersiz ol- du¤unu söyledi. ‹slâm ilim gelene¤inde seviyeli eleﬂtirinin, ﬂüphenin ve sor- gulaman›n var oldu¤unu, ancak zemmetmenin/kötülemenin pek bulunmad›- ¤›n› söyleyen ünlü ilimler tarihçisi “Elli ﬂüphe bir yakinden evlâd›r” sözü- nün ‹slâm uygarl›¤›na ait oldu¤unu belirtti. ‹slâm dünyas›nda bu görüﬂe de- lil olabilecek pek çok eser aras›nda, ﬂüphesiz, meﬂhur hekim filozof Ebû Bekr er-Râzî’nin Galen t›bb›na yöneltti¤i ilmî tenkitleri içeren eﬂ-ﬁukuk alâ Calinus (Galen Hakk›nda ﬁüpheler) (er-Râzî, 1993) adl› eseri baﬂta gelir. Fuat Sezgin ‹slâm dünyas›n›n on alt›nc› yüzy›ldan sonra duraklama içerisi- ne girdi¤ini ve bunun sebebinin de ard› arkas› kesilmeyen Haçl› Seferleri ol- du¤unu söylemekte, bundan sonra ‹slâm dünyas›nda bilginin hemen bütün alanlar›nda bir duraklaman›n söz konusu oldu¤unu, özgün çal›ﬂmalar›n pek üretilememeye baﬂlad›¤›n› ifade etmektedir. Haçl› Seferleri ile ‹slâm dünya- s›n› yüzy›llarca tehdit eden Bat›l›lar, Fuat Sezgin’e göre, ulaﬂt›klar› yerleri sadece askerî ve siyasî aç›dan tahrip edip bölge halklar›n› katletmekle kal- mam›ﬂlard›. Haçl›lar, baz› dönemlerde gittikleri yerlerde belirli bölgelere yerleﬂmiﬂler, bölge halk›n›n kulland›¤› teknolojik ürünlere, özellikle de çe- ﬂitli t›bbî alet ve ilaçlara büyük ilgi göstermiﬂler, bunlar› beraberlerinde Av- rupa’ya götürmüﬂlerdi. Baﬂka bir ifadeyle, ‹slâm dünyas› bir yandan yüzy›l- larca Haçl› Seferlerinin tehdidi alt›nda yaﬂam›ﬂ, zaman zaman a¤›r darbeler alm›ﬂ, di¤er taraftan da bir çok teknolojik ürününü Bat›’ya kapt›rm›ﬂt›. Bir yandan Haçl› Seferleri devam ederken di¤er taraftan da müslümanlar›n kontrolünde olan Sicilya ve Endülüs’e ‹slâm bilim ve teknolojisini ö¤renme- leri için Kuzey Avrupa’dan ö¤renciler gönderilmiﬂti. Fuat Sezgin’e göre Do- ¤u’dan Bat›’ya do¤ru oluﬂan bu teknoloji ve bilim transferiyle beraber ‹slâm dünyas›n›n devaml› olarak Haçl› Seferlerinin tehdidi alt›nda kalmas› birçok alanda ‹slâm ilimlerinin duraklamas›na sebep olmuﬂtu. Di¤er taraftan Malezya Baﬂbakan› Mahat›r Muhammed bu y›l gerçekleﬂen ‹slâm Konferans› Teﬂkilat› toplant›s›nda (16 Ekim 2003, Malezya) yapt›¤› konuﬂmada ‹slâm dünyas›n›n Bat›’ya oranla teknolojik aç›dan geri olmas›- n›n sebeplerini bilginin dini boyutuna daha fazla vurgu yap›lmas›na, fakat fen, matematik gibi alanlar›na yeterince önem verilmemesine ba¤lamakta- d›r. Konuﬂmas›n›n muhtevas› oldukça problemli noktalara sahip olsa bile bilgi konusunda dile getirdi¤i k›r›lma ile ünlü Osmanl› düﬂünür ve ilimler tarihçisi Katip Çelebi’nin yüzy›llar önce gözlemledi¤i medreselerde felsefe 75 de¤erler e¤itimi dergisi Seyfi KENAN ve fen-matematik derslerinin d›ﬂlan›p sadece dinî ilimlerin ö¤retilmesinin daha sonra toplumu ciddî bir t›kanmaya götürebilece¤i ﬂeklindeki ikaz ak- la tak›lmadan edemiyor (Katip Çelebi, 1980). Modern Frans›z Tarihçisi Fernand Braudel de (1996: 110) ‹slâm dünyas›n›n duraklama ve gerileme sebebini Haçl› Seferlerine ba¤lamaktad›r. Fakat Bra- udel konuya farkl› bir yönden yaklaﬂmakta, Haçl› Seferlerinden dolay› ‹slâm âleminin besleyici denizden uzak kald›¤›n›, karalara kapand›¤›n› söylemekte- dir. Buradan ﬂu noktaya varmak –do¤rulu¤u tart›ﬂ›labilir olsa da– mümkün: ‹slâm dünyas› Haçl› Seferlerinden dolay› karalara kapanmak zorunda kalm›ﬂ, aç›k denizlerden iyice uzak kalm›ﬂ (on alt›nc› yüzy›ldan sonra denizcili¤in ge- rilemesi sebebiyle), d›ﬂ dünyayla da irtibat› kopmuﬂ ve bunun neticesinde de d›ﬂ kültür ve dünya ile olan serbest iletiﬂim noktas›n› kaybetmiﬂti. ‹slâm âleminin duraklama sebepleri üzerine belki daha birçok izah yap›la- bilir. Muhtemelen yeni bulgular elde ettikçe yeni perspektifler de ortaya ç›- kacakt›r. Ancak genel olarak on alt›nc› yüzy›ldan sonra ‹slâm dünyas›nda iﬂlerin eskisi gibi yolunda gitmedi¤ini söyleyebiliriz. Fuat Sezgin’in Eserleri ‹slâm düﬂünce tarihinde tarih, felsefe, co¤rafya, t›p, matematik, astronomi, tabiat ilimleri gibi bilginin hemen hemen bütün alanlar›nda yap›lm›ﬂ çal›ﬂ- malar›n tan›t›m›n› haz›rlay›p ço¤unu edisyon kritik, modern araﬂt›rma me- totlar› ›ﬂ›¤›nda tasnif ve tahlil, tercüme ve t›pk›bas›m yöntemleriyle ilim dünyas›na sunmuﬂtur. Bu yay›nlar bin iki yüz cildi bulmuﬂtur. Sezgin’in en önemli çal›ﬂmalar›ndan biri olan, GAS ﬂeklindeki k›saltmayla bilinen Gesc- hichte des Arabischen Schrifttums adl› eser ‹slâm ilimler tarihinde “olmazsa olmaz” bir eserdir. Dokuz cilt hâlinde bas›lan bu eser, Brockelman’›n GAL’deki2 sistemati¤inden istifade edilerek haz›rlanm›ﬂ olmakla birlikte ta- mamen yeni ve müstakil bir eserdir. Eserde, hicrî birinci asr›ndan beﬂinci asra kadar (miladî on birinci yüzy›l), ‹slâm ilimlerinden fen ilimlerine kadar geniﬂ bir alanda Arapça eser yazm›ﬂ düﬂünürlerin hayatlar› ve çal›ﬂmalar› verilmekte; basma veya yazma nüshalar›n›n bulundu¤u kütüphanelere iﬂa- ret edilmekte, ayr›ca yazar veya eseri üzerine yap›lan çal›ﬂmalara da yer ve- rilmektedir. GAS’da ilim dallar›na göre yap›lan tasnifte her ilim dal› için önemli bilgiler bulunmaktad›r. Miladî on birinci yüzy›l ile on sekizinci yüz- y›llar aras›n› kapsamas› plânlanan beﬂ ciltlik geri kalan bölüm henüz ta- mamlanmam›ﬂt›r. Sezgin, bu çal›ﬂmas›yla 1982 y›l›nda ‹slâm dünyas›n›n Nobel ödülü say›lan “Kral Faysal Ödülü”nü kazanm›ﬂt›r. 76 de¤erler e¤itimi dergisi ‹slâm Dünyas›’n›n Duraklama Sebebleri Üzerine Ünlü ‹limler Tarihçisi Fuat Sezgin’i Dinlemek 77 de¤erler e¤itimi dergisi Fuat Sezgin ayr›ca, farkl› co¤rafya ve dönemlerden ‹slâm bilginlerinin kaybo- lan veya sadece kitaplarda teorik olarak anlat›lan ya da çizimleri bulunan icat- lar›n› aletleﬂtirmiﬂ, aralar›nda Osmanl› bilginlerinin eserlerinin de yer ald›¤› se- kiz yüzden fazla mekanik araç ve alet yapm›ﬂt›r. Bu mekanik araçlar, Alman- ya’da Johann Wolfgang Goethe Üniversitesine ba¤l› Arap-‹slâm Bilimleri Ta- rihi Enstitüsündeki müzede bulunmaktad›r. Fuat Sezgin bu eserlerden 650 ta- nesini 2004’te Paris’te Palais de Decouvertes’te sergileyece¤ini bildirmektedir. Fuat Sezgin’in Süleymaniye Kütüphanesindeki binlerce yazma hazineden gün yüzüne ç›kard›¤› en de¤erli eserlerden birisi de ﬂüphesiz Ebu’l-‹z el-Cezerî’nin daha sonra da Türkçe’ye çevrilen Ola¤anüstü Mekanik Araçlar›n Bilgisi Hak- k›nda Kitap (el-Cami Beyne’l-‹lm ve’l-‘amel en-Nafi’ fi’s-s›naa’ti’l-hiyel) a d l › eserdir (el-Cezerî, 1990 & 2002). Cezerî’nin bu kitab› dünya teknoloji tarihinin en önemli eserlerinden biridir. On ikinci yüzy›lda Artuklu Sultan›n›n Cezerî’ye “seni yoran ve kusursuz biçimde inﬂa etti¤in bu araçlar› bir araya toplayan ve her birinden ve resimlerinden seçmeleri kapsayan bir kitap yazman› istiyo- rum” demesiyle vücuda gelen bu eﬂsiz eser, suyu yukar› ç›karmak için inﬂa edilen araçlardan güneﬂ saatlerinin geçiﬂini bildiren su saatine kadar mekanik araçlara iliﬂkin pek çok ayg›t›n çizim ve tan›t›m›n› ihtiva etmektedir. Günü- müzden yaklaﬂ›k dokuz yüzy›l önce yaz›lm›ﬂ bu esere bakt›¤›m›zda o dönem- deki teknolojik muhayyileye hayran kalmamak elde de¤il. Di¤er taraftan, bu eserde çizilen ve detayl› bir ﬂekilde tan›t›m› yap›lan cihazlar bu eserin yaz›ld›- ¤› dönemde bilmedi¤imiz daha nice birçok alanda da baﬂka teknolojik tasa- r›mlar›n olabilece¤i konusunda oldukça önemli ipuçlar› da vermektedir. Türkiye’de ‹slâm uygarl›¤› ve ürettikleri hakk›nda s›hhatli bir diyalo¤un ol- may›ﬂ›ndan, bundan da önemlisi, büyük bir bilgisizli¤in var olmas›ndan ﬂi- kayet eden Sezgin zaman zaman hayretler içinde kald›¤›n› ifade etmektedir. ‹slâm dünyas›n›n geçmiﬂ as›rlarda medeniyete ve bilgiye yapm›ﬂ oldu¤u bü- yük katk›dan, özellikle de tabiat ilimlerinde; matematik, astronomi, fizik, kimya, co¤rafya, jeoloji, mineroloji uploads/Geographie/ sl-m-d-nyas-x27-n-n-duraklama-sebebleri-zerine-nl-limler-tarih-isi-fuat-sezgin-x27-i-dinlemek-312581-302591.pdf