Remerciez-le!

Remerciez @Admin pour avoir partagé cet document gratuitement, de la manière la plus simple, en partageant sur les réseaux sociaux.

1 ORTA VE ESKİ İRANİ DİLLERİN ZAZACAYA TUTTUĞU IŞIK Mesut KESKİN (M. A.)1 0. Gi

1 ORTA VE ESKİ İRANİ DİLLERİN ZAZACAYA TUTTUĞU IŞIK Mesut KESKİN (M. A.)1 0. Giriş................................................................................................................................................... 2 0.1 Bütünce ....................................................................................................................................... 2 1. Sesbilim............................................................................................................................................. 6 1.1. Zazacada Ünlü ve Ünsüzlerdeki Tarihsel Evrim ....................................................................... 6 1.1.1 Ünlüler ................................................................................................................................. 6 1.1.2 Ünsüzler ............................................................................................................................... 7 2. Biçimbilim ........................................................................................................................................ 7 2.1 İsimde Cinsiyet ........................................................................................................................... 7 2.2 Çoğul ........................................................................................................................................... 8 2.3 Zamirler....................................................................................................................................... 8 2.4 Fiil ............................................................................................................................................... 8 2.4.1 Şimdiki Zaman Bildirme Kipi ............................................................................................. 8 2.4.2 Hikâye Bileşik Zaman ve Geçmiş Zaman Dilek Kipi ......................................................... 9 2.4.3 Edilgen ................................................................................................................................. 9 2.4.4 Ettirgen fiilde kök sözcüğün ünlü uzatımı ........................................................................... 9 2.4.5 Şahıs Sonekleri ................................................................................................................... 10 2.4.6 Fiil Takıları ........................................................................................................................ 11 2.4.7 Dilek Kipi........................................................................................................................... 11 3. Sözcükbilim .................................................................................................................................... 12 4. Sözdizim (sentaks) .......................................................................................................................... 12 5. Sonuç olarak .................................................................................................................................... 13 6. Kaynakça ......................................................................................................................................... 14 1 Karşılaştırmalı Hint-Avrupa Dilbilimi Mezunu, Frankfurt Üniversitesi Doktora Öğrencisi. mesut.keskin@web.de Önceleri Teknik Yüksek Okul’da Makine Mühendisliğine başlamış olup 2005 yılında ön lisansla Frankfurt Goethe Üniversitesi’nin Karşılaştırmalı Hint-Avrupa Dilbilimi bölümüne ana bölüm olarak yatay geçiş yapıp 2009 yılında bu eğitimini yüksek lisans (Magister Artium) derecesinde sonuçlandırdı (bitirme tezinin konusu: Zazacanın şivesel yapısı üzerine). Yan bölümleri Şarkiyat ve Türkolji’ydi. Aynı bölümde bir dönem araştırma görevlisi olarak çalıştı. Hala aynı üniversitede Zazaca dil öğrenim dersi vermektedir. 2009’da dünya klasiği olan Küçük Prens kitabının Zazaca çevirisi “Şazadeo Qıckek” Almanya’da yayınlandı. 2009’da başladığı Zazacanın şiveler üstü bir ortak yazı dili konusunu işleyen doktora çalışmasına devam etmektedir. Makaleye önerileri için dilbilimci arkadaşım D. Nuhbalaoğlu’na teşekkür borçluyum. Bu makale “II. ULUSLARARASI ZAZA TARİHİ VE KÜLTÜRÜ SEMPOZYUMU” kitabında (Ağustos 2012, Bingöl Üniversitesi Yayınları, sayfa 232-252) yayınlanmıştır. 2 Kısaltma ve semboller: <: ’dan gelme >: ’dan o şekle dönüşme < >: Yazımsal [ ]: IPA (uluslararası sesbilimsel alfabe) / / : transkripsiyon ~: ağız varyantı krş.: karşılaştırın Diller:2 Av.: Avestçe Bel.: Beluçi (Balōčī) EFar.: Eski Farsça Erm.: Ermenice Far.: Yeni Farsça HAvr.: Proto-Hint-Avrupaca Hit.: Hititçe Krt.: Kürtçe Lat.: Latince Lit.: Litvanyaca Os.: Osetçe Phlv.: Pehlevice, Orta Farsça Prt.: Partça Pşt.: Peştuca Sğd: Soğdca Skr.: Sanskrit Tal.: Talişçe Ved.: Vedce (en eski belgelenmiş Hintçe) Yun: Yunanca, Eyun: Eski Yunanca Zaz.: Zazaca 0. Giriş Dünyada konuşulan dillerin birçoğunun yazıya geçirilmemiş olması bir yana, pek azı tarihsel olarak belgelenmiştir. Hint-Avrupa dil ailesinin bir grubu olarak göz önüne alındığında, belirli İrani diller ilk belgeli olarak ortaya çıktığı 2500 yıl öncesinden bu yana, bu gruba dahil olan Zazacanın tarihsel evrimine ve dilsel yapısına birçok açıdan ışık tutmaktadır. Zazaca ilk defa yaklaşık 160 yıl önce yazıya geçirilmiş olsa da, söz konusu akraba diller sayesinde tarihsel evrimi açısından bazı sonuçlara varılabilmektedir. Belgelenmiş eski İrani, Hint-Arı dilleriyle eski Hint-Avrupa dillerinin zengin bütüncesi kimi yerde yakın, kimi yerde uzak akrabalık bağları nedeniyle, tarihi, sesbilimsel, biçimbilimsel, kelime hazinesi gibi durumlarda Zaza dilinin yapısı konusunda önemli veriler sunuyor. Bu makalede birkaç örnekle belgelenmiş Eski ve Orta İrani dillerin, Zazacanın tarihsel evriminin araştırılmasında taşıdığı önem gösterilmeye çalışılacaktır. Dilin tarihsel evriminin araştırılmasında en önemli kategori sözcük ve biçimlerin kökeni ve tarihi süreçte sesbilimsel yönden geçirdiği evre ve değişimlerdir. Etimolojide dilin bugünkü yapısından yola çıkarak köken araştırması yapmanın ne denli yanlış sonuçlara vardırabileceğini, belgelenmiş dillerdeki kelimelerin geçirdiği sesbilimsel ve şekilsel evrimlere bakarak anlayabiliriz. Dil de tarihi bir değişke olduğundan kelime ve biçimlerin şekilsel olarak uğradığı değişimin önemli bir kısmının belirli sesbilimsel kurallara bağlı olduğu hesaba katılmalıdır. Belirlenebilecek ses kanunlarında ünsüzlerin ses evrimi baz alınır. 0.1 Bütünce Hint-Avrupa dil ailesinin Hint-İrani koluna ait Eski ve Orta İrani ve de Eski Hint dillerinden günümüze yazılı olarak aktarılan epey geniş bütünce (corpus) mevcut. Hint-İrani dil grubu genel bir terim olarak İrani, Hint- Arı ve Nuristani dil gruplarını içerir. Oldukça geniş bütünce sahibi olanlar arasında, Brahmi alfabesinden türetilen Devanagari3 alfabesiyle yazılmış Eski Hintçe altında adlandırılan Vedce (Veda) ve bu dilin sonraki dönemine ait, gramer ve sözcük dağarcığında fazla farklılık göstermeyen Sanskrit ve de Eski İrani dil olan ve 2 Dillerin Latin harfleriyle olan transkripsiyonu için dilbilimde kullanılan alfabeler tercih edilmiştir (örn. transkripsiyon alfabeleri için Wikipedia’ya da bakılabilir). Zazacanın yazımı için de Ware/Jacobson veya geçen yıl sempozyumda sunduğum alfabe kullanılmıştır. 3 Hindistan’ın birinci resmi dili olan Hindi de hala Devanagari alfabesini kullanmakta. 3 Pehlevi alfabesinden türetilmiş ayrıntılı bir alfabeye sahip Avesta dili gelir. Eski Farsça, yazıtlarda geniş çapta yazılı da olsa, diğer iki dil kadar geniş bir bütünceye sahip değildir. Eski İrani diller Eski Hintçeye gramer açısından %90’dan fazla, sözcük dağarcığında da daha az benzeşme ile birbirine epey yakın dillerdi. Eski Farsçada Medizm diye adlandırılan birkaç alıntı sözcük dışında Med dilinden ve ayrıca birkaç özel isim dışında İskit dilinden dolaysız aktarılmış bir kaynak bulunmamaktadır. Orta İrani döneme (3. yy. MÖ – 9/10 yy. MS.) ait dillerde Zazacaya tarihsel olarak en yakın ve bir Kuzeybatı İrani dil olan Partça, Part İmparatorluğu döneminde bazı yazıtlarda ve Mani yazınında kullanılmıştır. Bu dille ilgili 2720 sözcük bilinmekte. Part Dili, 1950’lere kadar ona akraba ve en yakın belgelenmiş dil olan Orta Farsça (Pehlevice) dilinin bir lehçesi olarak biliniyordu, ta ki (Güneybatı İrani dili olan) Pehleviceden, kuzeybatı özellikler taşıyan Partçanın iki yakın ama farklı dil olduğu kanıtlanana kadar (Henning 1958). Ayrıca Part Dili Ermeniceyi4 de büyük oranda etkilemiştir. Öyle ki, Ermenicedeki Partça ve Pehlevice sözcüklerin çokluğundan ötürü (örneğin bugün Türkçede ve Farsçada bulunan Arapça sözcüklerin varlığı gibi) Ermenice de 1877 yılına kadar İrani bir dil olarak sınıflandırılıyordu, dilbilimci Hübschmann bu dilin başlı başına bir Hint-Avrupa dili olduğunu kanıtlayana kadar. Gürcü dilindeki İrani sözcüklerin çoğu Partçadan ziyade Pehleviceye aittir. Orta Farsça, Pehlevi Kitabı, Mani Orta Farsçası ve Pazendi olarak farklı alfabelerle yazılmıştır. Doğu-Orta İrani dilleri olarak başta Soğdca olmak üzere, Baktrice, Saka (Hoten (Khotanese) ve Tumşuk) ve Harzem dilleri de yazılı olarak mevcut. Partça, Orta Farsça, Soğdca alfabeleri Arami alfabesinden, Baktriceninki Yunan alfabesinden, Hoten ve Tumşuk-Saka dilinin Brahmi, Harzemce ise Arap alfabesinden türetilmiş ayrı ayrı alfabelere sahiptir. Soğd dilinin Budist yazınında kullanılan Soğd alfabesi olarak Süryanicenin de yazıldığı, İsevi yazında İncil çevirileri için kullanılan Estrangelo ve de Mani alfabesiyle de Soğdca dili yazıya geçirilmiştir. Az da olsa, Harzem dili de kendine has bir Arameo-Harzem alfabesiyle yazılmıştır. Eski ve Orta İrani dillerden birçok başka dile de sözcükler geçmiştir. Örneğin, Cermen ve Roman dillerinde “cennet” anlamında kullanılan paradise sözcüğü Avestçe (pairi daēza “bahçe”) veya Farsça üzerinden diğer dillere geçen şahr “şehir, imparatorluk”, vard „çiçek, gül“ Partça veyahut Türkçedeki kent, bey ve akşam gibi sözcükler Soğdcadır. 4 5. yy.dan beri yazı dili olan Ermenice ve Gürcüce, ünlüleri de yazılan bir alfabeye sahip olduğundan dolayı İranolojide önemli yan kaynak diller sayılmaktadır. 4 Tablo: Eski, Orta ve Yeni İrani dillerin soyağacı (Pof. Dr. Jost Gippert, Frankfurt Üniv.) 5 Şekil 1: Avesta Dili (Bodleian J2 fol 175 Y 28 1) Şekil 2: Eski Farsça Çivi Yazısı (Behistun DB1 1-15) Şekil 3: Mani Alfabesiyle yazılmış Partça metin5 Şekil 4: Ardaviraf'tan Pehlevice yazısından bir örnek6 5 Kaynak: http://titus.uni-frankfurt.de/didact/idg/iran/parth/m781irv.htm (Nisan 2011) 6 Diğer Orta İrani Dillerden örnekler için bkz.: Soğdca: http://titus.uni-frankfurt.de/didact/idg/iran/sogd/sogdmss.htm Hoten-Sakaca: http://www.bbaw.de/forschung/turfanforschung/dta/ks/images/ks01sideatotal.jpg Baktrice: http://www.museo- on.com/go/museoon/en/home/db/archaeology/_page_id_907/_page_id_186/_page_id_767.xhtml Ayrıca Vedce: http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/0/02/Rigveda_MS2097.jpg 6 1. Sesbilim Dilbilimin ilk altbölümü olan sesbilim, insanın konuşurken ürettiği seslerin yeri ve şekli üzerinde durur. Tarihsel dilbilim ve dialektoloji (ağız bilimi) de ilk kriter olarak sesbilimsel özellikleri gözönünde bulundurur. Örneğin İranoloji, Hint-Avrupa dilbilimi veya Türkolojide de akraba olan dilleri kıyaslamada ilk kriter fonolojidir. Karşılaştırılan kelimeler ise, miras sözcük diyebileceğimiz, alıntı değil, dilin köken olarak kendisine ait olan seçkin ve belirleyici sözcüklerdeki ünsüzlerdir (isoglosses). Bu yöntemle bir dil grubunda veya ailesinde olan diller sınıflandırılır. 1.1. Zazacada Ünlü ve Ünsüzlerdeki Tarihsel Evrim İranolojideki sınıflandırmaya göre7, Zazaca Batı-İrani diller arasında gayet net, kuzeybatı özelliklerine sahip olan bir dil olarak görülmekte8. Beluç dili kadar muhafazakar olmasa da, tarihsel evrimi açısından ünsüzlerde beklenen gelişmeyi göstermektedir. 1.1.1 Ünlüler Ünlüler, dilbilimde ünsüzler kadar önem arzetmese de Zazacada ve Kürtçede ilginç bir gelişme göstermektedir. Ünlülerde, örneğin Farsça ile kıyaslayacak olursak, birkaç İrani dillerle birlikte Zazaca da Orta İranideki ünlülerde şekil korunurken, Yeni Farsçada bazı ünlüler eşleşmiştir: Eski İranca Orta İranca Zazaca Farsça ai̯: Av. maëše-, Skr. meṣá- मेष ē: Phlv. mēš ê: mêşna d ī: mīš ميش “koyun” ī: Av. vīsaiti-, Skr. viṃśatí9 िवंशित ī: Phlv. vīst i: vist ī: bīst بيست “yirmi” au ̯ : Av. raōč- “ışımak” > raōčah “ışık, aydınlık”, EFrs. rauč- “ışımak” > raučah “ışık, (özellikle) gökyüzü ışığı; gün”, Skr. roc- रोच् “ışımak, parlamak” > rocas रोचस् “ışık, parıltı”10, ō: Phlv. rōz, Prt. rōž a.a., o: roc ū: rūz روز „gün(eş)” ū: Av. dūra-, Ved. dūrá11- दूर ū: Phlv. dūr û (ü): dûri, düri ū: dūr دور „uzak“ Zazacada (ve keza Kürtçe, Beluçça gibi diğer İrani dillerde de) Orta İrani dillerdeki ē ve ō ünlüleri korunmuşken, Yeni Farsçada ē ile ī, ī ünlüsünde, ō ile ū da ū ünlüsünde eşleşmiştir. Öte yandan, Zazacada (Güney Zazacadaki û dışında) artık uzun : kısa zıtlığı olmadığı için, eski ve orta İrancadaki uzun ve kısa ünlüler, Zazacaya bu şekilde yansımıştır: Eski İranca Orta İranca Zazaca Farsça ā ā a ā a a e a ai̯ ē ê ī 7 Batı (kuzeybatı, güneybatı) ve Doğu (kuzeydoğu, güneydoğu). 8 Gippert (2007/08: 77). 9 HAvr. *(h1)u ̯ ih1ḱṃ-ti-, Lat. vīgintī, Dor Yun. wīkati ϝῑκατι. 10 HAvr. *leu ̯ k- “ışımak” > *leu ̯ kes “gündüz, ışık, aydınlık”, Rus. luč луч “ışık”, Lat. lūcēre “ışımak”, lūx “ışık”, EYun. leukós λευκός “aydınlık, beyaz”, İng. light “ışık”, Alm. leuchten “ışımak”. 11 HAvr. *duh2-ró- < du ̯ eh2- “uzaklaşmak (mekansal ve zamansal)”, Lat. dūrāre “durağan uploads/Litterature/ mesut-keskin-orta-ve-eski-irani-dillerin-zazacaya-tuttugu-isik-bingoel-sempozyumu-2012-1.pdf