Remerciez-le!

Remerciez @Admin pour avoir partagé cet document gratuitement, de la manière la plus simple, en partageant sur les réseaux sociaux.

YENİ TÜRKİYE 60/2014 1 Armenia’da Arsaklar ve Kamsarakanlar Mehmet Özmenli* Öze

YENİ TÜRKİYE 60/2014 1 Armenia’da Arsaklar ve Kamsarakanlar Mehmet Özmenli* Özet Bir coğrafi terim olarak Armenia (Yukarı memleket) emniyetli üs olduğu gibi ticaret rotaların da coğrafi konum itibariyle dünyanın en önemli kav şak noktalarından biri olarak dikkati çekmektedir. “ Armenya”, “ Armenie” terimlerinin coğrafi bir isim olduğu, milliyetle ya da Ermenilikle ilgisinin ol madığı bilim insanlarının ortak görüşüdür. Çünkü Ermeniler kendilerine “Hay”, sonradan gelip yerleş tikleri bu coğrafyaya da “Hayastan” demektedirler. Önce İran coğrafyasına sonra da yukarıda belirtilen Armenia’ya ya Orta Asya’dan gelip Part devletini kuran Arsak (M.Ö. 250-MS 224) hane danlığı mensuplarıdır. Eski İran’da Medler’den ve Akamenidler’den sonra gelen üçüncü yerel hanedan lık oldukları ve ağır süvariyi icat ettikleri belirtilen Partlar, bundan dolayı Roma İmparatorluğu’nun do ğudaki en büyük düşmanı olmuşlardır. Tarihçiler, İran’dakine “Büyük Arsaklılar”, Armenia’dakine ise “Küçük Arsaklılar” adını ver mişlerdir. Yeryüzünde Hıristiyanlığı ilk devlet dini olarak benimseyen, ateşe tapan İran baskısına karşı manevi bir güç kazanan Küçük Arsaklılardı. Hıristi yanlığın bölgede yayılmaya başlamasından sonra ise bölge halkı yavaş yavaş Doğu Romalılara yaklaşmış lardır. Sasanlı Ardeşir, Arsaklıların o coğrafyadan kökünü kazımak için bazı Arsaklı ailelerden olanla rı yakalatıp öldürmüştür. Bunlardan yalnız bir erkek çocuk kurtarılarak Kuşanlar ülkesine kaçırılabilmiş ve daha sonra Şırak ve Arşagunik’e (Kars’ın Şüregel, Digor ve Kağızmanderesi) hâkim olacak Kamsara kan ortaya hanedanı çıkmıştır. Bu hanedan mensup ları Mamıkonlarla beraber Hıristiyanlığın şiddetli savunucusu olmuşlardır. Monofizit anlayışlarından kesinlikle taviz vermedikleri için hem İran Zerdüşt lüğü ile hem de Doğu Roma Hıristiyanlık anlayışıyla sürekli mücadele etmişlerdir. Anahtar Kelimeler: Arsak, Kamsarakan, Er menistan, Turan, İskit. Giriş Bir coğrafi terim olarak Armenia (Yu karı memleket) emniyetli üs olduğu gibi ti caret-rotalarında coğrafi konum itibariyle dünyanın en önemli kavşak-noktalarından biri olarak dikkati çekmektedir. “Armenya”, “Armenie” terimlerinin coğrafi bir isim oldu ğunu, milliyetle, Ermenilikle ilgisinin olmadı ğı gerçeğinden yola çıkarak, Ermenilerin ken dilerine “Hay” sonradan gelip yerleştikleri bu coğrafyaya da “Hayastan” adını verdikleri bi lim adamlarının ortak görüşü olarak benim senmiştir. Ortaçağ boyunca din adamlarının yazmış oldukları vekainâmelerin önemli bir bölümünde hep “Hay” ve “Hayatsan” tabir leri millet kavramı içinde kullanılmıştır. Ar menia ise coğrafi terim özelliğini korumuştur. Bununla ilgili önemli değerlendirmeleri Sa lim Cöhce “Ermenistan’ın Tarihî Coğrafyası Ve Ermeniler” isimli çalışmasında ayrıntılı olarak irdelemiştir1. İranlıların “Eşkanıyan”, Yunanların “Arsakidas”, Romalıların “Arsacides”, Erme nilerin “Bahlavig (Balh/Baktralılar)” ve “Bah lavuni (Bahlav/Balhlı Sülalesi)”, batı koluna da “Arşaguni/Arşakuni” dedikleri, Armenia’ya Asya’dan gelip yerleşmiş, bilinen ilk egemen (*) Yrd. Doç. Dr., Giresun Üniversitesi, Eğitim fakültesi Sosyal Bilgiler Eğitimi. (1) Salim Cöhce, “Ermenistan’ın Tarihî Coğrafyası Ve Ermeniler”, Türk- Ermeni İlişkileri, TTK, C. I, ss. 1-14, Ankara, 2014, s. 1. YENİ TÜRKİYE 60/2014 2 unsurlar Arsak/Arşak Hanedanı mensubu Kamsarakanlar olmuştur. Doğu Anadolu, Batı İran ve Kafkasya’da hâkim olmuşlardır. Helen egemenliğine son vermişlerdir. Bu çalışmada Armenia’da egemenlik kurmuş olan Arsak ve bu hanedana mensup olduğu bilinen Kamsarakanlar incelenmiştir. 1. Arsaklar İran coğrafyasına Orta Asya’dan ge lip Part devletini kuran hanedan Arsaklardır (M.Ö. 250-MS 224)2. Eski İran’da Med ler’den ve Akamenidler’den sonra gelen üçüncü yerel hanedanlık oldukları, ağır sü vari birlikleri icat ettikleri belirtilen Partlar bundan dolayı Roma İmparatorluğu’nun do ğudaki en büyük düşmanı olmuşlardır. Hanedanın bilinen ilk ismi I. Arsak’tır. Devlet ise M.Ö. 234 yılında II. Arsak unva nıyla I. Tiridat (M.Ö. 248-211) tarafından kurulmuştur3. Bilim insanları I. Arsak’ın so yunu Dahe/Daelere dayandırmaktadırlar4. Kırzıoğlu’da Dailerin Parn koluna mensup olduklarını belirtmektedir5. Strabon’da da Dailerden oldukları yazmaktadır6. Kırzıoğlu, M.Ö. 249 yılında devlet ku ran Oğuzlar, Saka Türk Birliğine bağlı boy larla birleşerek Arsaklar (Partlar) adıyla İran tahtına geçtiklerini belirtmiştir7. Orta Asya göçer kültürünün batıya ilk taşıyıcıları olarak kabul edilen Arsakları Arap kaynakları Fehlevi/Pehlevi diye anmaktadır lar. Bu kelimeden hareketle Arap kaynakları bu topluluğun Asyalı olabileceklerini vurgula mışlardır. Kelimenin etimolojik irdelemesini yapan Tavadai, Firdevs’inin Şahnâmesi’nde “Paygavi” diye geçtiğini bununda Turani dil lerle yakınlığının olduğunu belirtmiştir. Peh levi/Paygavi/Paygu/Baygu şeklinde Türklerin kullandığı bir unvan ile açıklamıştır8. Oğuzla rın kullandıkları “yabgu” unvanı ile benzerlik gösterdiği aşikârdır. İran dili konuşmadıkları nı büyük olasılıkla Turani dil konuştuklarını söylemek mümkündür. Aynı çağlarda batıdan doğuya göçle ge len “Hay/Hayk” lardan da bahsedilmektedir. Çivi yazılı metinleri okuyan bilim insanlarının bazıları zorlama usulleri ile yukarıda bahsi geçen coğrafi bölgeleri ve toplulukları hep bugünkü tabirle Ermeni olarak vasıflandır maktadırlar. Aslında yapılan yerel çalışmalar da bunlara yeteri cevaplar verilebilmektedir9. 2. Arsakların Siyasi Tarihi Part Devleti’nin önemli isimlerinden biri VI. Arsak unvanlı I. Mithridat (M.Ö. 160-139) devleti topraklarını Fırat ırmağı sınırlarına kadar genişletmiştir. II. Fıraat/ Phraates zamanında Orta Asya’dan yeni İs kit akınları görülmeye başlamıştır. Bu neden le Arsak Devleti uzun zaman sarsıntı içinde kalmıştır10. Bu yeni İskit saldırılarını II. Mith ridat (“Büyük”, M.Ö. 123-88) durdurduğu gibi batıda bulunan Armenia topraklarına saldırmış ve buraları ele geçirmiştir11. Arsaklıların toprakları Horasan’dan bugünkü Anadolu’nun doğusunu da içine alan geniş bir alana sahip olmuşlardır. Ta rihçiler, İran’dakine “Büyük Arsaklılar”, Ar menia’dakine ise “Küçük Arsaklılar” adını vermişlerdir. Küçük Arsaklı Devleti’nin kuru cusu Val-Arsak’tır (127-114) ve kendisine I. Arsak unvanı verilmiştir12. (2) Catina, Horasan’dan geldiklerini belirtmektedir. Mar Apas Catina Histoire Ancıenne de l’Armenie, Fransızca çeviri, Vıctor Langloıs, Paris; 1917, s. 5. (3) M. E. Bosch, Helenizm Tarihinin Anahatları, Çev. Afif Erzen, Sa bahat Altan, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fak. Y ay, C. 2, İstan bul, 1942, s. 55. (4) R. N. Frye, The Heritage of Persian, New Word Publishing New Y ork, 1963, ss. 170-192; Alessandro Bausani, The Persians, Çev. J. B. Done, Elek Boks Limited, London, 1971, ss. 34-48. (5) M. F. Kırzıoğlu, Kars Tarihi, Işıl Matbaası, İstanbul, 1953, s. 137. (6) Strabon, The Geography of Strabo, Trans. Lacus Cuırtius, İng. Çev. H. L. Jones, London, 1928, XI, 8-2. (7) M. F. Kırzıoğlu, Anı Şehri Tarihi, Ankara 1982, s. 5. (8) S. G. Agacanov, Oğuzlar, Çev. Ekber N Necef-Ahmet Annaber diyev, Selenge Y ay. İstanbul, 2010, s. 208-209, dpn, 116-117; bkz. J. V . Tavadai, Die Mittelpersische Sprache und Literatur der Za ratustrier, s. 16-17; bkz. S. Sacy, Histoire des rois de Perse, NE, t. II, 1789, s. 356. (9) Mehmet Tezcan, “İran Armeniası (Pers-Armenia)”, Türk- Ermeni İlişkileri, TTK, C. I, ss. 149-182, Ankara, 2014, s. 151-152. (10) Bosch, a.g.e., II, s. 120-121. (11) René Grousset, Başlangıcından 1071’e Ermenilerin Tarihi, Çev. Soli Dolanoğlu, Aras Y ay. İstanbul, 2005, s. 83-84. (12) Kırzıoğlu, M. Fahrettin. “Dede-Korkut Oğuznâmeleri Arsaklılar Devleti Oğuzları’nın Destanlarıdır”, Türk Dili Dil ve Edebiyat Dergisi ss. C. XII, S. 139, 363-369, Nisan 1963, s. 365. YENİ TÜRKİYE 60/2014 3 Artakşias Sülalesinin kurucusu olan ve M.Ö. 190 yılında Armenia’da tahtı ele geçi ren I. Artakşias/Artaşes, Selefkosların stra tegosu olmuştu. Romalılar tarafından da Ar menia bölgesine kral tayin edilen I. Artakşias (M.Ö. 190-159), Romalıların da yardımlarıy la Armenia’nın sınırlarını genişletmişti. Baş kentini de M.Ö. 175 tarihlerinde Aras nehri üzerinde kurulan Artakşata/Artaşat kentine taşımıştı. Romalılar da artık bundan sonra Kür–Aras boyları ile Van Gölü ve çevresini de “Armenia” adıyla anmaya başlamışlardı. Yukarıda belirttiğimiz gibi İskit akın larının yeniden yoğunlaştığı, M.Ö. 120 ta rihlerine doğru Part/Arsak Devleti (M.Ö. 247-M.S. 226) hükümdarı II. Mithridat, Ar takşias sülalesinin hükümdarını yenerek Ar menia’yı Partlara bağlamıştı. Veliaht olan II. Tigran (Büyük)’ı da esir alarak Hemedan’a götürmüştü13. Aynı ailenin iki ayrı şubesi olan Armenia’daki Artakşias sülalesi ile İran’daki Part/Arsak sülalesi ve krallığı arasında çok sıkı bir ilişki vardı14. Artakşias’ın torunu olan ve Part esare tinden kurtularak Armenia’ya geri dönen II. Tigran (M.Ö. 95/94-55/54), kayınpederi ve Pontos Kralı VI. Mithridat Eupator (M.Ö. 120-63)’un büyük desteği, Partların zayıflı ğı, Roma’nın ise şaşkınlığından faydalanarak geniş bir alanda çok kısa süreli hâkimiyet kurmuştur15. II. Tigran’ın Roma ile yaptığı sa vaşları kaybetmesi ile başkenti Tigranakerta tamamen tahrip edilmiş ve Romalılarla imza ladıkları bir anlaşma (M.Ö. 66) sonucu Fırat nehri Roma Cumhuriyeti ile Part Devletinin sınırı olmuştur16. II. Mithridat’ın ölümü ile tahta geçen II. Artaban (M.Ö. 88-77), Saka ve Tokhar saldırılarına maruz kalmış, yeni bir sarsıntı dönemi yaşanmıştır17. Romalı General Crassus, M.Ö. 53’te Karrhai/Harran’da İran’a mağlup olup savaş meydanında hayatını kaybedince, Arsaklar, Hay/Haykların yaşadığı bölgelerde hâkim duruma gelmişlerdir. Bu mağlubiyetin inti kamını almak isteyen Romalı Antoine, M.Ö. 36’da Ermenistan üzerinden İran’a yürümüş ve yine mağlup olmuştur. Mağlubiyetin se bebi olarak gördüğü Ermenileri baskı altına almıştır18. Romalılar, bölgede başka bir siyasi güce izin vermemişlerdir. Nitekim II. Tig ran, bir yandan da iç isyanlarla ve saltanat mücadeleleriyle uğraştığı için, Roma’nın ileri hamlesi sonunda Armenia’nın batısında, Aras nehri üzerindeki eski başkenti Artakşata’ya kadar olan bütün bölge, Roma hâkimiyetine geçmiştir19. Armenia bölgesi (Küçük Arsakların bölgesi) M.S. 11 yılından 224 tarihinde Part/ Arsakların (Büyük Arsakların) yıkılışına kadar onların sülalesinden gelenler tarafından idare edilmiş ve Romalılara karşı olan savaşlarda da yöneticilerinin akrabaları olan İran tara fında yer almıştır. M.S. 14 tarihinde Artakşias sülalesinin sona ermesi ile başlayan kargaşa dönemi, M.S. 63 yılında yapılan Rhandeia Barışı ile kısmen sona ermiş ve I. Tiridat/Tr dat (M.S. 53-75)’in Roma imparatoru Nero (M.S. 54-68) tarafından resmen taç giydiri lip kral ilan edilmesi ile, 298 tarihine kadar sürecek olan Arşakid/Arşakuni adı verilen ve İran Part sülalesine mensup soylu bir aileden gelen hanedan (Armenia Arşakidleri) bölgeyi yönetmiştir. Bu, bölgenin Urartu dönemin den sonraki belki de en önemli, zenginlik ve üstünlük devri olmuştur20. (13) Kırzıoğlu ,“Armenya/Yukarı Eller-Tarihi’nin İçyüzü/Dede Korkut Oğuznamelerinin Mahiyeti”, Tarih Boyunca Türklerin Ermeni Toplumu İle İlişkileri (8-12 Ekim 1984 Erzurum), Düzenleyen Atatürk Üniversitesi Rektörlüğü, Erzurum 1985, s. 135. (14) Tezcan, “İran.”, s. 154. (15) Tezcan, “İran.”, s. 155-156. (16) N. C. Debevoise, A Political, History of Parthia, New Y ork, 1968, s. 46, dpn. 67; Turhan uploads/Litterature/ arsaklar-kamsarakanlilar 1 .pdf