Remerciez-le!

Remerciez @Admin pour avoir partagé cet document gratuitement, de la manière la plus simple, en partageant sur les réseaux sociaux.

Prof. Andrzej Bańkowski Photo © Grzegorz Gut Adam Królikowski O profesorze Andr

Prof. Andrzej Bańkowski Photo © Grzegorz Gut Adam Królikowski O profesorze Andrzeju Bańkowskim I. Rys biograficzny Profesor Andrzej Jan Bańkowski1 urodził się 5 stycznia 1931 w Łodzi jako drugie dziecko Kazimierza Wacława Bańkowskiego i Heleny z Frydeckich, w rodzinie o dawnych tradycjach wojskowych. Ojciec jego był kapitanem korpusu intendentów, dziadek Jan oficerem 4. Dywizji Kawalerii, zaś prapradziad Ignacy Bańkowski herbu Ostoja, urodzony w Kalwarii Litewskiej, był porucznikiem piechoty i adiutantem Tadeusza Kościuszki. Lata przedwojenne spędził Andrzej w Łodzi, okres wojny w leśniczówce wuja Tadeusza Frydeckiego w Meszczach pod Piotrkowem Trybunalskim, po wojnie wrócił do Piotrkowa, gdzie dokończył naukę, po czym eksternistycznie w 1949 zdał tam maturę. W tym samym roku, chcąc zostać księdzem, wstąpił do zakonu Jezuitów, po czym w 1951 rozpoczął studia na Wydziale Filozoficznym Towarzystwa Jezusowego w Krakowie. To tam nauczył się łaciny i greki, czytając Arystotelesa i Akwinatę w oryginale. W 1954 skończył studia uzyskawszy tytuł kościelnego licencjata filozofii, równoważny magisterium. Jako kleryk jezuicki, w 1955 zrezygnował jednak ze stanu kapłańskiego (subdiakonatu), będąc wcześniej wyświęcony na akolitę, czyli otrzymawszy czwarte, ostatnie z niższych święceń kapłańskich, uprawniające m.in. do udzielania Komunii Św. i puryfikowania naczyń liturgicznych. W 1955 przeniósł się do Warszawy, gdzie w 1956 rozpoczął na Uniwersytecie Warszawskim nowe studia, obrawszy jako specjalizację hellenistykę na kierunku filologia klasyczna. Uczęszczał równolegle na wykłady z filologii polskiej (W. Doroszewski), słowiańskiej (Z. Stieber), oraz indyjskiej (E. Słuszkiewicz). Na tych ostatnich, będąc na trzecim roku, w 1958 poznał swą przyszłą żonę Alicję de Mezer, studentkę sanskrytu. W tym okresie pogłębił znajomość języka staropolskiego, innych języków słowiańskich i staroindyjskiego, wcześniej znał już dobrze francuski, angielski i niemiecki. W 1961 obronił napisaną po łacinie pracę magisterską, której streszczenie pt. „De participiis Graecis in casu recto absolute usurpatis” opublikował po latach w „Collectanea Linguistica” (vol. 53, 1986) i przedrukował później w tomie „Opuscula linguistica selecta” (2011)2. Po studiach spędził rok w Warszawie pracując w redakcji „Euhemera”. W połowie 1962 wziął z Alicją ślub, po czym małżonkowie przenieśli się do Piotrkowa, gdzie podjęli pracę jako nauczyciele języków. Andrzej Bańkowski uczył rosyjskiego, łaciny i angielskiego w II Liceum 1 Obecny biogram i część następnych uwag opieram na moim wspomnieniu Profesora zamieszczonym w „Biuletynie Polskiego Towarzystwa Językoznawczego”, t. 70, 2014, s. 15-20. 2 A. Bańkowski, Opuscula linguistica selecta, Wydawnictwo AJD, Częstochowa 2011 (dalej: OLS). dla dziewcząt (zwanym „Zrzeszeniem”), oraz w Studium Nauczycielskim, a jego żona uczyła angielskiego w III Liceum im. J. Słowackiego. Wolne chwile spędzał Andrzej Bańkowski na przyrodniczo-krajoznawczych eskapadach – pieszych, rowerowych lub motorowerowych, w dłuższe trasy jeżdżąc popularnym „komarkiem” – przemierzywszy kraj wzdłuż i wszerz. Przy okazji tych wypraw analizował napotkane toponimy, nazwiska spotkanych osób i cechy dialektalne ich mowy, co też po następnie już naukowych kwerendach, rozrosło mu się z czasem do sporego archiwum etymologiczno-onomastycznego. W 1972 otrzymał etat asystenta-polonisty na Wydziale Pedagogicznym nowoprzekształconej Wyższej Szkoły Nauczycielskiej w Częstochowie (od 1974 WSP), dokąd dojeżdżał. Już wcześniej rozpoczął pisanie doktoratu pt. „Funkcja polskich partykuł limitatywnych”, którego promotorem była prof. Halina Kurkowska, zaś obronił go w 1974 na Uniwersytecie Warszawskim. Z pracy tej pochodzi rozprawa „Opozycja semantyczna partykuł dopiero i już”, opublikowana w „Pracach Filologicznych” (vol. 26, 1976) i przedrukowana także w OLS. W latach 1972-1974 współorganizował w WSN powstający Zakład Filologii Polskiej. Jako doktor, od 1974 do 1982, pełnił funkcję adiunkta w tym zakładzie. Pisanie rozprawy habilitacyjnej pt. „Zmiany morfemiczne w toponimii polskiej” Andrzej Bańkowski ukończył w 1980, jednak z powodów obiektywnych (stan wojenny), oraz subiektywnych (odejście z UŚ prof. W. Lubasia, który był jej recenzentem), pierwotna data kolokwium wyznaczona na 15 grudnia 1981 przesunięta została o pół roku. Jako doktor habilitowany otrzymał w 1982 tytuł docenta, pełniąc kolejno funkcje prodziekana i dziekana Wydziału Filologiczno-Historycznego, oraz wicedyrektora Instytutu Filologii Polskiej i kierownika Zakładu Języka Polskiego częstochowskiej WSP (obecnie Uniwersytet im. Jana Długosza). W 2002 przeszedł na emeryturę. Do PTJ należał od 1971, do Komisji Językoznawczej PAN w Katowicach od 1976, a w latach 1978-1987 również do Komitetu Językoznawstwa PAN w Warszawie. Profesor Andrzej Bańkowski zmarł po krótkiej chorobie 28 stycznia 2014 roku. Uroczystość pogrzebowa odbyła się 1 lutego na cmentarzu komunalnym w Częstochowie. Pożegnalne przemówienie w imieniu Polskiego Towarzystwa Językoznawczego, przyjaciół oraz swoim wygłosił prof. Leszek Bednarczuk. II. Prace onomastyczne i gramatyczne Na dorobek naukowy prof. Andrzeja Bańkowskiego składa się około 110 publikacji, w większości prac językoznawczych i filologicznych, ale także kilka teologiczno-filozoficznych i religioznawczych. Jego książki autorskie to: „Zmiany morfemiczne w toponimii polskiej” (1982)3, 3 A. Bańkowski, Zmiany morfemiczne w toponimii polskiej, Ossolineum, Wrocław 1982. „Etymologiczny słownik języka polskiego”, t. 1-2 (2000), t. 3, cz. 1 (2014)4, oraz „Opuscula linguistica selecta” (2011). Jako współautor edycji, opracował również źródła zapożyczeń wyrazów w „Słowniku wyrazów obcych PWN” (1995)5. Ponadto był edytorem „Słowniczka Tomasza Śrzodki”, opublikowanego w „Slavia Occidentalis” (vol. 46-47, 1989-1990). W czasopismach i zeszytach naukowych kilku uczelni opublikował przeszło 80 artykułów i rozpraw z zakresu językoznawstwa i filologii polskiej, w tym cztery prace po angielsku, jedną po francusku i wspomnianą jedną po łacinie (po niemiecku zaś jedną religioznawczą). Najwięcej ogłaszał w „Poradniku Językowym” (około 30 publikacji), w „Języku Polskim” (około 15), oraz w „Slavia Occidentalis” i „Onomastica” (po około 10). Osobno wspomnieć trzeba o napisanych przezeń około 20 recenzjach książek i 3 omówieniach innych słowników (Bandtkiego, Sławskiego i Doroszewskiego). W ostatnich latach napisał też kilka odrębnych polemik, które to jednak zwykle, w postaci krótkich uwag i glos krytycznych, zamieszczał w środku swych rozpraw i artykułów, a także w swoim „Słowniku”. Jako onomasta Andrzej Bańkowski ceniony jest zwłaszcza za swą nowatorską rozprawę habilitacyjną „Zmiany morfemiczne w toponimii polskiej”, będącą swego rodzaju „gramatyką” tej dyscypliny, oraz za szereg (ponad pięćdziesiąt) artykułów i recenzji opublikowanych głównie w czasopismach naukowych „Poradnik Językowy”, „Język Polski”, „Onomastica”, „Slavia Occidentalis”, „Studia z Filologii Polskiej i Słowiańskiej”, oraz w zeszytach naukowych kilku polskich uczelni. Badał nieregularne zjawiska fonetyczne (metatezę, epentezę, kontrakcję) w toponimii oraz niefonetyczne zjawiska rozwojowe, zwłaszcza w ojkonimii polskiej. Zasłynął rekonstruując wiele ważnych apelatywów staropolskich na podstawie nazw geograficznych, oraz omawiając liczne ciekawe relikty leksykalne w nazewnictwie staropolskim. Równolegle dopracował i twórczo rozwinął metodykę prowadzenia tych badań (m.in. ustalanie poprawnej lekcji staropolskich nazw osobowych). Ta nowatorska metoda ustalania przez Profesora lekcji wyrazów staropolskich była do tego stopnia dokładna, że po błędach poczynionych w pisowni przez anonimowych średniowiecznych skrybów, potrafił on rozpoznać ich narodowość. Szczegółowo omawiał prof. Bańkowski również nazewnictwo „Bulli gnieźnieńskiej”, imiona pierwszych Piastów oraz średniowieczne przydomki królów i książąt polskich. W onomastyce polskiej uważany jest za tego, który wywarł największy wpływ na obecną generację polskich badaczy w obrębie tej dyscypliny. 4 A. Bańkowski, Etymologiczny słownik języka polskiego, t. 1: A-K – t. 2: L-P, PWN, Warszawa 2000 (dalej: ESJP); t. 3, cz. 1: R, Linguard, Częstochowa 2014 [tom ten ukazał się już pod zmienionym tytułem jako Etymologiczny słownik mowy polskiej, zob. poniższe uwagi] (dalej: R). 5 Słownik wyrazów obcych PWN, red. zesp., PWN, Warszawa 1995. III. Słownik etymologiczny Początki słownika etymologicznego prof. Bańkowskiego, którego pomysł – jak sam wspominał – zrodził się poniekąd „z przypadku”, sięgają roku 1979. Wtenczas to odwiedził państwa Bańkowskich w Częstochowie prof. Stanisław Urbańczyk. Rozmawiając przy obiedzie m.in. o słowniku F. Sławskiego, prof. Urbańczyk żalił się, iż ten nie wywiązał się z danej mu obietnicy napisania czterotomowego słownika etymologicznego, zaś zamiar wydania wielkiego słownika historyczno-porównawczego języka polskiego (w który jego zamysł autorski się przerodził), z przyczyn finansowo-technicznych stał się niemożliwy do zrealizowania. Rozmowa przeszła następnie na wspomniane archiwum etymologiczno-onomastyczne dra Bańkowskiego, z którym prof. Urbańczyk zapoznawszy się, zlecił mu bezzwłoczne rozpoczęcie prac nad nowym jednotomowym podręcznym słownikiem etymologicznym języka polskiego. Przez „jednotomowy” rozumiał wszak prof. Urbańczyk słownik objętości Brücknera, zaś Andrzej Bańkowski objętości Bandtkiego, czyli dwukrotnie grubszy. W latach 80. idea druku nowego słownika jednak się oddaliła, prof. Bańkowski porządkował zatem jedynie zebrany materiał etymologiczny i konspektował słownik ręcznie. Dopiero w latach 90. zaczął spisywać go na maszynie – jeden tom mniej więcej w trzy lata. Wersja maszynowa jest tylko jedna, pisana z konieczności niejako od razu „na czysto”, z licznymi wszakże poprawkami i uzupełnieniami autora. Dopiero przy okazji prac nad nowym „Słownikiem wyrazów obcych PWN” pojawiła się możliwość edycji również tego słownika w PWN. Słownik etymologiczny prof. Bańkowskiego, zamierzony jako dwutomowy, w trakcie sporządzania maszynopisu rozrósł się jednak w trzytomowy, a przy obecnej jego strukturze powinien liczyć pięć tomów (t. 1: A-K, t. 2: L-P, t. 3: R-pocz. S, t. 4: c.d. S-Ś, t. 5: T-Ż). Litera „S” – stanowiąca najpełniejsze opracowanie etymologiczne tej litery wśród wszystkich słowników języków słowiańskich – sama wypełnia jeden wielki tom formatu PWN. Litery „Ś” oraz ostatniego tomu słownika Profesor już jednak nie napisał. Takich zatem rozmiarów ESJP prof. Bańkowskiego, pomyślany przy tym jako „kurzgefasstes”, nie mógł już – co zrozumiałe – zawierać szczegółowych odnośników do literatury przedmiotu, gdyż rozrósłby się dodatkowo o co najmniej jeden kolejny tom. Zarzut czyniony słownikowi, tuż po jego publikacji, z tego właśnie powodu, wynikał więc z braku wiedzy o sposobie prac nad podobnych rozmiarów słownikiem. ESJP liczy około 40 tysięcy haseł, stanowi więc najobszerniejszy z istniejących obecnie etymologicznych słowników słowiańskich. Autor, w trakcie prac nad edycją tomu R, zmienił przy tym tytuł tego słownika na „Etymologiczny słownik mowy polskiej” (a nie „języka”), zgodnie ze swym założeniem, że słowa objaśniane etymologiczne są jednostkami mowy, uploads/Geographie/ adam-krolikowski-o-profesorze-andrzeju-bankowskim.pdf