L’éclipse de Ficin au siècle des Lumières par Sylvain Matton Les Commentaires d

L’éclipse de Ficin au siècle des Lumières par Sylvain Matton Les Commentaires de Marcile Ficin sur le Traité de l’amour, ou sur le Festin de Platon, traduction anonyme et restée jusqu’ici manuscrite du Commentarium in Convivium Platonis, de amore (1469) de Marsile Ficin (Marsilio Ficino, 1433-1499) 1, constituent certainement une curiosité, presque une incongruité, dans le paysage philosophico- littéraire à l’époque des Lumières, qui relégua pour longtemps l’hu- maniste florentin au purgatoire de la République des lettres. De fait, si au XVIIe siècle des historiens de la philosophie comme Georg Horn (1620-1670) 2, avec ses Historiæ philosophicæ libri septem (Leyde, 1655), ou Leonardo Cozzando (1620-1702) 3, dans son De magisterio antiquorum philosophorum (Genève, 1684), se plurent à 1 Pour la très volumineuse bibliographie ficinienne, voir P. O. Kristeller,« Marsilio Ficino and his work after five hundred years », dans : G. C. Garfagnini (éd.), Marsilio Ficino e il ritorno di Platone, studi e documenti, Florence, 1986, I, p. 15-196 (réédité à part Marsilio Ficino and His Work after Five Hundred Years, Florence, 1987) ; à compléter par T. Katinis, « Bibliografia Ficiniana. Studi ed Edizioni delle opere di Marsilio Ficino dal 1986 », Accademia, II (2000), p. 101-136. Les deux ouvrages de base sont, sur la vie de Ficin, celui de R. Marcel, Marsile Ficin (1433-1499), Paris, 1958, et, sur sa philosophie, celui de P. O. Kristeller, Il pensiero filosofico di Marsilio Ficino, Florence, 19882. En ce qui concerne le Commentarium in Convivium Platonis, de amore, voir surtout l’édition critique de R. Marcel, Marsile Ficin, Commentaire sur le Banquet de Platon, Texte du manuscrit auto- graphe présenté et traduit…, Paris, 1956 ; pour les traductions en d’autres langues et la lit- térature secondaire sur ce traité, voir les bibliographies de Kristeller et de Katinis. 2 Voir E. N. Tigerstedt, The Decline and Fall of the Neoplatonic Interpretatio of Plato. An Outline and Some Observations, Societas Scientiarum Fennica, Commentationes Huma- narum Litterarum, 52, Helsinki – Helsingfors, 1974, p. 50-51 ; étude de L. Malusa dans : G. Santinello (éd.), Storia delle storie generali della filosofia, I : Dalle origini rinascimentali alla “historia philosophica”, Brescia, 1981, p. 252-279. 3 Voir F. Hoefer (éd.), Nouvelle Biographie générale, XXV, Paris, 1861, col. 179-181 ; Dizionario biografico degli italiani, XXX, Rome, 1960, p. 551-552 (art. de F. Petrucci) ; étude de G. Piaia dans : G. Santinello (éd.), Storia delle storie generali della filosofia, II : Dall’età cartesiana a Brucker, Brescia, 1979, p. 264-270. 6 SYLVAIN MATTON rappeler la formule d’Ange Politien (1454-1494) selon laquelle Ficin ramena au monde cette véritable Eurydice qu’est la sagesse platoni- cienne 4, les historiens du siècle suivant se montrèrent beaucoup moins bienveillants à son égard. L’un des premiers d’entre eux, le théologien luthérien Johann Franz Buddeus (Buddews, 1667-1729) 5, se contenta, dans son Compendium Historiae philosophicae observa- tionibus illustratum (Halle, 1712), de reprendre quelques-uns des ju- gements recueillis par Thomas Pope Blount (1649-1697) 6 dans sa Censura celebriorum authorum : sive tractatus in quo varia virorum doctorum de clarissimis cujusque seculi scriptoribus judicia traduntur (Londres, 1690), en choisissant principalement ceux qui étaient dé- favorables au traducteur de Platon 7 : après avoir cité les lignes assez 4 Voir G. Horn, Historiæ philosophicæ libri septem, quibus de origine, successione, sectis et vita philosophorum ab orbe condito ad nostram ætatem agitur, Leyde, 1655, VI, VIII (« Marsilius Ficinus Platonicus. Etiam Bessarion. Ioh. Picus Mirandulanus. Ethnica Philosophia in Italia gliscit. Impietas Ang. Politiani, P. Bembi, Leonis X. Synodus Lateransis contra Philosophos atheos habita. Eorum caput P. Pomponatius. »), p. 311 : « Iamque renascentibus literis, Philosophia, exutis pannis, cultior indies & habitior pro- dibat. Nam Marsilius Ficinus Platonicam Philosophiam, habitu Latino donatam, exco- luit, revocavitque veram Eurydicen, hoc est, amplissimi judicii Platonicam sapientiam ab inferis. Polit. in coronide Miscell. ». L. Cozzando, De magisterio antiquorum philosopho- rum (Genève 1684), p. 119 : « Marsilius Ficinus Florentinus, qui Cosmi Medices magnanimi Principis hortatu Platonicæ iterum philosophiæ penè jacentis, & tenebris involutæ (proh miseram rerum humanarum conditionem) evolvendam, perlustrandam, eve- hendam, latinis´ que literis decorandam animum totum addixit. Quo quidem factum, ut mirantibus cunctis, plaudentibus omnibus, nedum Florentiæ, verum Italiæ toti veteris renovarit, auxerit Ac‹a›demiæ splendorem, ac dignitatem. Et ut Politianus in coronide Miscellaneorum veram Eurydicem, hoc est, amplissimi judicij Platonicam se‹n›tentiam ab inferis revocaverit. ». Le passage de Politien qui est ici repris provient de la Miscella- neorum centuria prima (Florence, 1489), C, éd. Opera Angeli Politiani, Lyon, 1533, I, p. 696. Voir ci-après Annexe I, p. 53, la notice de Th. P. Blount. 5 Voir Kirchenlexikon, II, Fribourg-en-Brisgau, 1883, col. 1400-1403 (art. de Seiters) ; étude de M. Longo dans : G. Santinello (éd.), Storia delle storie generali della filosofia, II : Dall’età cartesiana a Brucker, p. 373-406 6 Voir L. Stephen (éd.), Dictionary of National Biography, V, Londres, 1886, p. 256- 257 (art. de T. F. Henderson). 7 Voir la notice de Th. P. Blount ci-après, p. 52-54. Notons que Blount n’y avait pas retenu les lignes laudatives consacrées à Ficin traducteur par l’historien flamand Isaac Bullart (1599-1672) dans son Academie des sciences et des arts, contenant les vies, et les eloges historiques des hommes illustres, qui ont excellé en ces professions depuis environ quatre siécles L’ÉCLIPSE DE FICIN AU SIÈCLE DES LUMIÈRES 7 neutres qu’avait consacrées à Ficin le jésuite Philippe Labbe (1607- 1667) 8 dans son De Scriptoribus Ecclesiasticis (Paris, 1660), Buddeus clôt sa notice en rapportant le jugement négatif porté sur la qualité des traductions ficiniennes par le futur évêque d’Avranches, Pierre- Daniel Huet (1630-1721) 9, dans son De interpretatione libri duo (Paris, 1661) 10. Huet s’y était opposé à l’avis de Petrus Nannius parmy les diverses nations de l’Europe, Amsterdam, 1682, II, p. 72 : « MARSILE FICIN, em- brasé d’amour pour la Philosophie Divine de Platon, entreprit la version de ses œuvres avec beauoup d’ardeur, & l’executa avec beaucoup de succez: aprés quoy voyant l’ac- cuëil favorable que cét ouvrage avoit receu des Sçavans, & les empressemens avec les- quels ils l’excitoient à la continuation de cette noble entreprise; il traduisit encore du Grec en Latin Plotinus, Jamblichus, Synesius, & Psellus; fameux Ecrivains de la Secte du mesme Platon; afin de donner entierement son esprit aux Latins.» 8 Sur Labbe, voir A. Vacant et E. Mangenot (éd.), Dictionnaire de théologie catholique, VIII, col. 2386-87 (art. de P. Bernard). 9 Sur Huet, voir L. Tolmer, « Pierre-Daniel Huet (1630-1721) humaniste-physi- cien », Mémoires de l’Académie nationale des sciences, arts et belles-lettres de Caen 10, 1942, rééd. Bayeux 1949 ; étude de de G. Piaia dans : G. Santinello (éd.), Storia delle storie gene- rali della filosofia, II : Dall’età cartesiana a Brucker, p. 158-166 ; G. Malbreuil, « Descartes censuré par Huet », Revue philosophique, n° 3, 1991, p. 311-328 ; S. Guellouz (éd.), Pierre- Daniel Huet (1630-1721). Actes du Colloque de Caen (12-13 nov. 1993), Biblio 17. Papers on French Seventeenth Century Literature, Paris - Seattle - Tübingen, 1994 ; C. Poulouin, Pierre-Daniel Huet, Nouveaux Mémoires pour servir à l’histoire du cartésianisme, Édition pré- sentée et annotée, s.l. [Rezé], 1996. 10 Voir J. F. Buddeus, Compendium historiæ philosophicæ (Halle 1731, p. 370-371 : « Patria Florentinus, natus est anno M CCCCX X X III. & obiit anno M CCCCX CIX . Philosophiae Platonicae, inquit P H ILIPPVS LABBEVS , sua aetate instaurator, plurimis tractatibus tum theologicis ; tum philosophicis publicam in lucem editis versisque e graeca dia- lecto Platone aliisque philosophis nomen suum posteritati commendauit ; de scriptorib. ecclesiast. tom. II, p. 55. vbi & scripta F ICIN I ordine recenset, quod & H EN R ICVS WH AR - TO N VS facit in adpendice ad histo. litter. scriptor. ecclesiast. Guil. Cauei p. 112. Inter ea, quae huius loci sunt, eminent theologiae Platonicae de immortalitate animarum ac aeterna felicitate libri XVIII. Praeterea in epistolis, quarum extant libri XII. varias quaestiones ad philosophiam Platonicam spectantes pertractat. P LO TIN I quoque aliorumque Platoni- corum scripta, cumprimis & ipsius PLATO N IS opera omnia ex graeca lingua in latinam transtulit ; quae eius versio Basileae anno M DLI excusa prostat. Quae quidem F ICIN I versiones licet plurimis valde probentur ; habet tamen, quod in iis desideret P ETR VS DAN IEL H VETIVS . Marsilius Ficinum, inquit, religiosum & fidelem dicit Nannius, summa- que cura verbis institisse, sententiam quoque redidisse ; in idole vero defecisse ; nos aliter iudi- camus ; nam verborum curam negligit Ficinus, sententias dilatat nonnumquam ; vel contrahit ; id quod alibi saepe, maxime vero in Trismegisti interpretatione deprehendas ; de interpretatione lib. II. p. 270. Iudicia eruditorum de Marsilio Ficino legere licet apud T H O M AM PO PEBLO VN T in censura celebriorum auctorum, p. 492. » 8 SYLVAIN MATTON (1500-1557) 11 qui à maintes occasions — dans ses Miscellanea (Lou- vain, 1548), son In Q. Horatii Flacci Artem poeticam (Anvers, 1608) ainsi que dans une lettre à l’évêque de Winchester Stephen Gardiner — avait loué Ficin d’avoir traduit Platon avec scrupule et loyauté tout en lui reprochant d’avoir uploads/Litterature/ matton-sylvain-l-x27-eclipse-de-ficin-au-siecle-des-lumieres.pdf

  • 60
  • 0
  • 0
Afficher les détails des licences
Licence et utilisation
Gratuit pour un usage personnel Attribution requise
Partager