Remerciez-le!

Remerciez @Admin pour avoir partagé cet document gratuitement, de la manière la plus simple, en partageant sur les réseaux sociaux.

O ammoniak O Oo O bikini O kalkoen SAMD ERS mokka Q Q perkament GEONIEMEN WOORD

O ammoniak O Oo O bikini O kalkoen SAMD ERS mokka Q Q perkament GEONIEMEN WOORDENBOEK O bajonet ''oorden die zijn a O marathon O denim O duffel O bavaroise pils O O flamenco O krent O fazant casselerrib Q Nijgh & Van Ditmar O damast O Geoniemen zijn woorden die zijn afgeleid van de namen van dorpen, steden, streken, gebergten, rivieren en landen - woorden dus waar je naartoe kunt reizen. Dit boek behandelt de geschiedenis van ruim 400 van dit soort woorden. Wanneer en hoe kwamen badminton, bikini, krent, mokka of pils in het Nederlands terecht? W a t is de geschiedenis van de plaats en de zaak? K o m t het w o o r d ook voor in het Engels, Frans en Duits? O p zulke vragen geeft dit boek een antwoord, dat wordt gestaafd met landkaarten en literatuur en dat tegelijkertijd laat zien hoe spannend en verrassend de geschiedenis van woorden kan zijn. Ewoud Sanders (1958) is historicus, lexicograaf en ournalist. Hij is auteur van het Eponiemenwoordenboek en publiceert onder meer in NRC Handelsblad en Onze Taal. en lol van de auteur. [...] Sanders bewijst dat etymologie söannend en geest/? kan zijn.' H. Br. Corstius in de Volkskrant Geoniemenwoordenboek Ewoud Sanders in samenwerking met Jaap Engelsman GEONIEMEN WOORDENBOEK Woorden die zijn afgeleid van plaatsnamen Nijgh &Van Ditmar Amsterdam 1996 Voor al die ijverige i9<de-eeuwse woordenboekmakers, wier werk wij nog steeds met zoveel vrucht raadplegen. En in het bijzonder voor Gerrit Anne Nauta (1865-1940), pionier in het onderzoek naar woorden die zijn afgeleid van eigennamen. Eerste druk 1995 Tweede, gecorrigeerde druk 1996 Copyright © Ewoud Sanders 1995, behalve voor abessijn, anjer; basalt, bungalow, chartreuse, fazant, kariatide, kartuizer, koeterwaals, lymeziekte, magneet, marathon, perkament, quenast, siamees, turkoois, zijdenhemdje en Zweeds wittebrood.\ copyright Jaap Engelsman Boekverzorging Hans Verlaat Kaartjes Dékavé NUGI 943/LSBN 90 388 6760 3/CIP I N H O U D Voorwoord 7 Geoniemen alfabetisch 13 Thematisch register 253 Alfabetisch register 262 Er gaat geen dag voorbij of er doet zich iets voor wat ons met onze onwetendheid confronteert. Casanova (vertaling Theo Kars) Memoires i (1991) 28 Weinig is zo geschikt om deemoed te leren als de lexicographie. C.F.A. van Dam Spaans handwoordenboek (19 543) Elke woordenboekmaker die alleen, of hooguit met een of twee anderen moet werken - en dat is zeker in ons taalgebied een praktische èn noodzakelijke beperking - weet dat zijn tijd en kennis tekort zullen schieten. Arie de Ru Trefwoord 10 (1995) 75-76 V O O R W O O R D 'Mijnheer, ik ben dol op het lezen van voorwoorden!' Voltaire, in: Casanova (vertaling Theo Kars) Memoires 6 (1994) 282 Dit is het eerste Nederlandse geoniemenwoordenboek.* Geo- niemen zijn woorden met een geografisch element. Meestal is dat de naam van een dorp, een stad of een streek, maar het kan ook een land zijn, een continent of een eiland, een heuvel, een dal, een berg, een zee, een rivier, een bron, of zelfs een volk. Soms springt de plaatsnaam je als het ware tegemoet, soms moest er een leger taaiarcheologen aan te pas komen om het geografische element bloot te leggen, zoals bijvoorbeeld bij okay. In dit boek staan lange en korte lemma's. Voor de lange hebben wij doorgaans uitvoerig onderzoek verricht. Deze lemma's zijn voorzien van een literatuuropgave. Bij de korte noemen we geen bronnen. We hebben ons hiervoor voornamelijk gebaseerd op enkele bekende woordenboeken. De lange lemma's staan op hun alfabetische plaats, de korte zijn ondergebracht op thema of op gebied van herkomst. Zo staan bij barnevelder enkele andere kippen die naar een plaats zijn genoemd; bij sinaasappel staan verschillende woorden die — net als deze zuidvrucht — ver- band houden met China. Alles is terug te vinden via de registers achter in dit boek. Het Nederlands telt naar schatting vijftienhonderd geoniemen. Althans, zoveel hebben wij er in de loop der jaren verzameld. Dit boek bevat ruim honderddertig lange lemma's (ofwel hoofdlemma's) en een kleine driehonderd korte. De keuze was *De eerste inventarisatie van woorden die zijn afgeleid van namen - waar- onder geoniemen - is te vinden in G.A. Nauta's artikel 'Iets over eigenna- men die appellatieven geworden zijn', in: Taal en Letteren 10 (1900) 59-73, & 96-112. Aanvullingen op dit artikel zijn te vinden in jaargang 14 (1904) 557-562, en jaargang 16 (1906) 108-109. Begin 1992 kondigde uitgeverij Thomas Rap de verschijning aan van Flamenco komt van Vlaanderen, of hoe de geografie de Nederlandse woorden- schat verrijkt, van Robert-Henk Zuidinga. Dit boek is echter tot op heden niet verschenen. Ruim dertig stukjes uit het boek dat u nu in handen houdt, zijn eerder gepubliceerd in NRC Handelsblad. De meeste zijn echter grondig herzien. 7 voorwoord subjectief. We hebben een doorsnee uit het materiaal gemaakt en vervolgens voorrang verleend aan woorden die min of meer gangbaar zijn. Toch worden in dit boek ook enkele ongewone en verouderde woorden behandeld. De redenen daarvoor lopen uiteen. Zo is quenast met opname beloond omdat dit het enige overtuigende geoniem is met een q. Voor vaste verbindingen als Leidse kaas en Spaanse vlieg hebben we geen plaats ingeruimd. Bij uitzondering is Zweeds wittebrood opgenomen, omdat hier zo'n hardnekkige mythe aan ten grondslag ligt. Andere woor- den, zoals pharosy een verouderd woord voor vuurtoren, zijn opgenomen vanwege het boeiende verhaal erachter. Dit laatste raakt de essentie van dit boek, waarmee we twee zaken beogen. Allereerst hebben we geprobeerd te laten zien dat etymologie, de verklaring van de herkomst van woorden, leuk kan zijn. Sinds anderhalve eeuw verschijnen er in Nederland en België etymologische woordenboeken, waarvan de samenstellers bijna zonder uitzondering saaiheid lijken te hebben nagestreefd. Etymologen hebben een eigen taal ontwikkeld die zelfs voor deskundigen soms moeilijk te volgen is en die geen leek zal opwinden. In de tweede plaats willen we met dit boek, net als met het in 1990 verschenen Eponiemenwoordenboek, bevorderen dat etymo- logen zich niet alleen bekommeren om de geschiedenis van het woord, maar ook om die van de zaak. Die twee zijn niet los te koppelen: pas door je te verdiepen in de zaak, kun je de her- komst van een woord echt goed doorgronden. Dit wordt in de etymologie wel onderkend, maar nog veel te weinig toege- past. De beslissing om bij de lange lemma's diep te graven, heeft con- sequenties gehad voor de selectie. Soms moesten we woorden laten schieten omdat we er - vooralsnog - niet uit kwamen. Zo staat in tal van woordenboeken dat satijn in de 14de eeuw is genoemd naar de Chinese havenplaats Tzu t'ing of Tseu-tung. De etymologen verzuimen echter steeds nauwkeurig aan te geven waar de bedoelde plaatsen liggen. Door de westerse chaos in de schrijfwijze van Chinese namen valt zodoende zonder diepgaand onderzoek niet uit te maken om welke plaatsen het gaat. Zo ontbreken wel meer 'bekende' geoniemen in onze selectie; daar staan echter vele verrassingen tegenover. 8 voorwoord Opbouw en verantwoording 1 Trefwoord De trefwoorden volgen de spelling van de Grote Van Dale (199212). Spellingvarianten worden doorgaans genoemd in de lopende tekst. De aanstaande algemene spellingherziening heeft geen invloed op de trefwoorden in dit boek; de meeste geo- niemen zijn immers leenwoorden. 2 Datering We hebben veel tijd gestoken in het dateren van woorden. Dateringen zijn van essentieel belang: het is nu eenmaal een heel verschil of een woord in 1600 of in 1950 is ontstaan of geleend. Bovendien zijn dateringen een belangrijk houvast bij woordhistorisch onderzoek: ze kunnen bijvoorbeeld een indruk geven van de reis die een woord door de diverse talen heeft afgelegd. Voor het dateren van de buitenlandse vormen (zie punt 6 hieronder) hebben we dankbaar gebruik gemaakt van enkele standaardwerken. Voor het Engels vooral van de Oxford English Dictionary. Voor het Frans van de Nouveau Petit Robert, de Dic- tionnaire étymologique et historique du français (19932) van Dauzat, en van Alain Rey's indrukwekkende Dictionnaire histo- rique de la langue française (19942). De Duitse literatuur wijkt op dit punt af. Kluge geeft wel eens exacte dateringen, maar de meeste Duitse etymologische woor- denboeken dateren niet of hanteren ruime marges ('eerste helft 19de eeuw'). Vele jaartallen bij Duitse vormen zijn dan ook het resultaat van bescheiden eigen onderzoek. We hebben ons daar- bij beperkt tot naspeuringen in oude Duitse woordenboeken en encyclopedieën - hoofdzakelijk I9de-eeuwse werken. Bij de dateringen van Nederlandse woorden hebben wij ons slechts een enkele maal beperkt tot het Woordenboek der Nederlandsche Taal. Negentiende-eeuwse dateringen zijn meest- al gebaseerd op eigen onderzoek. Verder hebben we gebruik gemaakt van het etymologische woordenboek van De Vries en De Tollenaere, van de aanvullingen daarop door F. Claes en natuurlijk van het Middelnederlands en het Vroegmiddelneder- lands woordenboek in wording. 9 voorwoord Waar mogelijk zijn verschillende betekenissen apart gedateerd. Het jaartal staat dan achter de betekenis, bijvoorbeeld zoeaaf Franse infanterist (1855); lid van Vaticaanse ordedienst (1863). 3 Brontaal Na de datering noemen we slechts de taal waaruit het Neder- lands het woord rechtstreeks heeft ontleend. Meer informatie volgt meestal in de lopende tekst. Een enkele maal komt het voor dat een latere betekenis van een woord uit uploads/Litterature/ 1996-sanders-ewoud-geoniemenwdb-2ed.pdf